Ból przebijający (BTP – breakthrough pain), nazywany także epizodycznym bądź incydentalnym, występuje u znacznego odsetka (40-60%) chorych na nowotwór. Klinicznie wyróżnia się dwa rodzaje BTP:

• spontaniczny, w którym trudno wskazać jasno rozpoznawalne czynniki wywołujące
• incydentalny, w którym epizody bólowe wiążą się ze sprecyzowanymi czynnikami wywołującymi, zależnymi i niezależnymi od pacjenta.

Ta dwojakość czynników wywołujących implikuje podział bólu incydentalnego na:

• dobrowolny, wywołany przez określone aktywności zależne od pacjenta, takie jak czynności higieniczne, zmiana pozycji w łóżku, ruch
• niedobrowolny, prowokowany przez czynniki niezależne od woli pacjenta, np. kaszel, kichnięcie, defekację.

Ból przebijający spontaniczny stanowi ok. 39% wszystkich epizodów BTP, natomiast incydentalny – ok. 44%. W ok. 17% przypadków mamy do czynienia z bólem mieszanym, czyli połączeniem bólu samoistnego i incydentalnego. Maksymalne natężenie bólu narasta średnio przez 3-15 minut (zakres <1-240 minut) w przypadku wszystkich epizodów BTP. Średnie tempo narastania jest szybsze w bólu incydentalnym niż w bólu spontanicznym, odpowiednio 10 i 20 minut. Średni czas trwania nieleczonych epizodów BTP wynosi ok. 60 minut (zakres <1 minuty do 8 godzin). Natomiast mediana liczby epizodów bólu przebijającego wynosi 3/dzień (zakres 2/tydzień-24/dzień). Natężenie bólu przebijającego z reguły oscyluje wokół 7 w skali numerycznej (NRS – Numeric Rating Scale). Cechy charakterystyczne bólu przebijającego, których uwzględnienie może poprawić jakość prowadzonej farmakoterapii bólu, przedstawiono w tabeli 1.

Znajomość charakterystycznych cech BTP i umiejętność różnicowania jego typów na podstawie czynników wywołujących mają istotne znaczenie kliniczne, pozwalają bowiem na odróżnienie BTP od epizodów bólu, które pojawiają się podczas miareczkowania dawki opioidu stosowanego w leczeniu przewlekłego bólu nowotworowego^1,2, oraz od bólu końca dawki. Ból końca dawki występuje u 15-20% pacjentów i wynika bezpośrednio z okresu półtrwania analgetyku zastosowanego w bólu podstawowym, który implikuje odpowiednie odstępy czasowe między kolejnymi dawkami leku³. Należy mieć świadomość, że wiele leków i suplementów diety może zaburzać okres półtrwania analgetyków stosowanych w bólu podstawowym. Taka sytuacja może dotyczyć np. morfiny i oksykodonu, które eliminowane są głównie przez nerki. Obydwa leki są słabymi zasadami, co powoduje w praktyce, że diuretyki pętlowe, szczególnie furosemid oraz leki zakwaszające mocz (witamina C w dużych dawkach, żurawina itp.), mogą znacznie skracać czas ich działania analgetycznego^4-6. W przypadku występowania bólu końca dawki należy zwiększyć dawkę zastosowanego analgetyku lub skrócić odstępy między kolejnymi ordynacjami leków.