dr n. med. Joanna Filipowska

Choroby nowotworowe stały się wyzwaniem cywilizacyjnym XXI wieku. Według danych World Health Organization (WHO) zapadalność na choroby onkologiczne narasta, a liczba zgonów nieznacznie spada. W 2017 r. w Krajowym Rejestrze Nowotworów zanotowano w Polsce ponad 164 000 nowych przypadków. W naszym społeczeństwie żyje około 1,08 mln osób z chorobą nowotworową. Wzrost liczby zachorowań, poprawa w zakresie wyleczeń i przedłużenie życia tych pacjentów powoduje systematyczne zwiększanie liczby osób z dodatnim wywiadem onkologicznym w społeczeństwie¹.

Również w praktyce medycznej coraz częściej spotykamy się z pacjentami z chorobą onkologiczną w trakcie diagnozowania, leczenia lub z wywiadem onkologicznym. Problem ten dotyczy także chorych zgłaszających się na rehabilitację.

Sytuacja w systemie ochrony zdrowia, przy ograniczonym dostępie zarówno do badań diagnostycznych, jak i porad u specjalistów, utrudnia i opóźnia wykrycie chorób, w tym nowotworów. Pandemia COVID-19 zdecydowanie nasiliła to zjawisko.

Dlatego znaczące miejsce w medycynie, w tym w rehabilitacji, zajmuje czujność onkologiczna jako sposób myślenia i postępowania w holistycznej opiece nad pacjentem. Oznacza ona uważną ocenę chorego i analizowanie sytuacji pod kątem możliwości występowania procesu nowotworowego, szczególnie gdy takiej osoby nie poddano pełnej diagnostyce, a występujące objawy są niepokojące i/lub długotrwałe.

Na rehabilitację ambulatoryjną i stacjonarną zgłaszają się przede wszystkim pacjenci bez wywiadu onkologicznego, rzadziej z chorobą nowotworową.

Rehabilitacja pacjentów bez wywiadu onkologicznego

Największą grupę rehabilitowanych pacjentów stanowią osoby bez wywiadu onkologicznego. Spotykamy w niej przede wszystkim osoby zdrowe (niechorujące na nowotwór), ale też – znacznie rzadziej – pacjentów z nierozpoznaną chorobą nowotworową, w przypadku których przyczyną zgłoszenia się na rehabilitację mogą być problemy i dolegliwości zarówno bezpośrednio związane z nierozpoznanym nowotworem, jak i niezwiązane z chorobą nowotworową.

U pacjentów z nierozpoznaną chorobą nowotworową najczęściej występują:

• zespoły bólowe (często kręgosłupa) – przyczyną mogą być ogniska pierwotne lub przerzuty do kości, układu nerwowego, bóle promieniujące
• obrzęk chłonny kończyny górnej lub dolnej, rzadziej obszary głowy i szyi – spowodowany zaburzeniem odpływu chłonki, np. uciskiem, zatkaniem odpływu chłonki materiałem przerzutowym
• cechy uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego wywołane uszkodzeniem układu nerwowego z powodu ucisku guza, na podłożu autoimmunologicznym:
  • niedowłady wiotkie lub spastyczne
  • zaburzenia czucia
  • zaburzenia wyższych czynności nerwowych
• cechy uszkodzenia obwodowego układu nerwowego wywołane uszkodzeniem układu nerwowego z powodu ucisku guza, na podłożu autoimmunologicznym (neuropatie, polineuropatie):
  • zaburzenia czucia
  • niedowłady wiotkie
  • uszkodzenie układu wegetatywnego
• bóle głowy – wywołane ogniskiem pierwotnym lub przerzutami do mózgu
• zawroty głowy – wywołane ogniskiem pierwotnym lub przerzutami do móżdżku
• zmiany w konsystencji i strukturze tkanek – na podłożu zmian nowotworowych (guza).

Wiedza, doświadczenie lekarza, a także jego czujność są podstawą do prawidłowego rozpoznania i właściwego dalszego postępowania usprawniającego. Objawy niepokojące lub długotrwałe wymagają pogłębienia diagnostyki i ustalenia właściwego rozpoznania, czasami też konsultacji specjalistów z danej dziedziny.

Rehabilitacja pacjentów onkologicznych

Choroba nowotworowa i jej leczenie prowadzą do wielu problemów, dolegliwości i zaburzeń funkcjonalnych u osób poddawanych terapii. Mogą być one przejściowe lub utrwalone, występować w trakcie leczenia lub w różnym okresie po nim.

Pacjenci z chorobą nowotworową są usprawniani zarówno w trakcie leczenia onkologicznego, jak i po jego zakończeniu. Czasami rehabilitacja wymagana jest do końca ich życia^2,3.

Rehabilitacja w trakcie leczenia onkologicznego

Chorzy w trakcie leczenia onkologicznego rehabilitowani są z powodu dysfunkcji wynikających zarówno bezpośrednio z samej choroby, jak i następstw jej leczenia. Usprawnianie odbywa się na oddziałach stacjonarnych, zwłaszcza chirurgii onkologicznej, i ambulatoryjnie. Pacjenci są pod systematyczną opieką onkologów ze stałym monitorowaniem ich stanu. W tym okresie prowadzona jest rehabilitacja psychofizyczna z naciskiem na edukację i profilaktykę trzeciorzędową niepełnosprawności oraz poprawę stanu funkcjonalnego. Najliczniejszą rehabilitowaną grupę stanowią pacjentki leczone z powodu raka piersi. Rehabilitacja onkologiczna została zainicjowana w tej grupie chorych w latach 80. ubiegłego wieku. Oprócz coraz bardziej oszczędzającego leczenia onkologicznego rehabilitacja powoduje, że te pacjentki są coraz aktywniejsze i sprawniejsze. Proces usprawniania jest dostosowany do zmian sposobu leczenia.

Systematycznie pojawiają się kolejne grupy chorych potrzebujących rehabilitacji. Są to pacjenci:

• z następstwami nowotworów tkanek głowy i szyi
• zagrożeni obrzękami chłonnymi kończyn górnych i dolnych (czerniaki, nowotwory narządów rodnych, układu moczowo-płciowego)
• z deficytami układu nerwowego, obwodowego lub ośrodkowego
• z zaburzeniami występującymi w tkankach miękkich (np. ubytki tkanek, włóknienia, bliznowacenia)
• z następstwami nowotworów kości (np. endoprotezy, stabilizacje, coraz rzadsze amputacje kończyn)
• z następstwami bardzo radykalnego leczenia, szczególnie u osób młodych.

Rehabilitacja coraz częściej dotyczy profilaktyki niepełnosprawności, a rzadziej poważnych następstw chorób nowotworowych, takich jak słoniowacizna czy duże dysfunkcje funkcjonalne.