adw. Anna Popławska

Pacjent terminalny

Za pacjenta terminalnego uważa się osobę cierpiącą na nieuleczalną, postępującą chorobę, która w przewidywalnym czasie prowadzi do zgonu. Zazwyczaj chodzi o pacjenta w końcowym stadium chorób nowotworowych, zaawansowanych schorzeń neurologicznych lub innych ciężkich stanów przewlekłych. W takich przypadkach terapia ma na celu przede wszystkim łagodzenie objawów i poprawę jakości życia pacjenta. Ważnym elementem w diagnostyce terminalności jest prognozowanie długości jego życia oraz analiza odpowiedzi organizmu na dotychczasowe leczenie.

Podstawy prawne

Podstawy prawne zaprzestania terapii stanowi w Polsce kilka aktów prawnych, podstawowym zaś jest Konstytucja RP. Zapewnia ona prawo do ochrony zdrowia oraz autonomii jednostki w podejmowaniu decyzji dotyczących własnego życia i zdrowia. Artykuł 30 konstytucji stanowi, że „godność człowieka jest nienaruszalna”, co ma kluczowe znaczenie przy rozważaniu kwestii zaprzestania uporczywego leczenia. Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r o zawodach lekarza i lekarza dentysty (w skrócie: u.z.l.) oraz Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (dalej w skrócie: u.p.p.) nie regulują wprost kwestii związanych z zaprzestaniem uporczywej terapii. Dotykają ich niejako pośrednio w kontekście obowiązków lekarza i praw pacjenta.

Wspomniana u.p.p. określa prawa pacjenta, w tym prawo do informacji, świadomej zgody na leczenie oraz odmowy leczenia. Pacjent ma prawo do wyrażenia swojej woli dotyczącej leczenia, a lekarz ma obowiązek ją respektować. Z kolei u.z.l. wskazuje obowiązki lekarza, w tym konieczność działania zgodnie z aktualną wiedzą medyczną oraz przestrzegania zasad etyki zawodowej. Odnosząc się zaś stricte do kwestii etyki zawodowej, Kodeks Etyki Lekarskiej (dalej w skrócie: KEL) wskazuje etyczne zasady dotyczące postępowania medyków wobec pacjentów w terminalnym stadium choroby.

Zgodnie z art. 31 KEL lekarz powinien dołożyć wszelkich starań, aby zapewnić choremu humanitarną opiekę terminalną i godne warunki umierania. Winien do końca łagodzić cierpienia pacjentów w stanie terminalnym i w miarę możliwości utrzymywać jak najwyższą jakość kończącego się życia. W art. 33 KEL zostało uregulowane, że lekarz nie ma obowiązku podejmowania ani prowadzenia resuscytacji u pacjentów znajdujących się w stanie terminalnym. Decyzja o jej zaprzestaniu należy do lekarza lub zespołu medycznego i jest związana z negatywną oceną szans leczniczych. Do tego lekarzowi nie wolno stosować daremnej terapii. Decyzja o uznaniu za taką należy do zespołu leczącego i powinna w miarę możliwości uwzględniać wolę chorego. Za terapię daremną uznaje się działania medyczne nieprzynoszące pacjentowi korzyści, za to często będące dla niego lub jego bliskich źródłem cierpienia. Pojęcie daremności zbliżone jest do pojęcia uporczywości, z tym że daremność akcentuje niemożność osiągnięcia celu działania, uporczywość zaś w pejoratywny sposób określa postawę osoby podejmującej nieskuteczne interwencje medyczne.

Kolejny akt prawny, mianowicie Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (dalej w skrócie: k.k.), odnosi się do odpowiedzialności lekarzy za decyzje medyczne, w tym ewentualne zaniechanie terapii. Nie można jednak mylić zaprzestania terapii z jej zaniechaniem ani tym bardziej z eutanazją, która w Polsce jest nielegalna i zagrożona karnymi sankcjami. W tym kontekście również KEL wprost stanowi: „lekarzowi nie wolno stosować eutanazji ani pomagać choremu w popełnieniu samobójstwa”.

Zgoda pacjenta na zaprzestanie terapii

Pacjent, który ma zdolność do czynności prawnych, może odmówić leczenia lub żądać jego zaprzestania. To samo prawo przysługuje choremu niezdolnemu do czynności prawnych, natomiast za pośrednictwem pełnomocnika.

Pacjent, o ile jest świadomy i zdolny do podejmowania decyzji, ma prawo do odmowy leczenia. Zgodnie z art. 16 u.p.p. osoba pełnoletnia może zrezygnować z dalszej terapii, nawet jeśli jej konsekwencją będzie śmierć. W takim przypadku lekarz nie może kontynuować leczenia wbrew woli chorego.

Jeśli pacjent nie jest świadomy, decyzję podejmuje jego przedstawiciel ustawowy lub opiekun prawny. W przypadku braku takich osób lekarze mogą skonsultować decyzję z zespołem medycznym i komisją etyczną. Brak odpowiednich uregulowań prawnych dotyczących testamentu życia w Polsce komplikuje proces podejmowania decyzji w przypadku osób nieświadomych. Polski system prawny nie reguluje bowiem wprost oświadczeń woli pro futuro.

Decyzja o zaprzestaniu terapii

Lekarz może podjąć decyzję o zaprzestaniu terapii, gdy:

• brak jest szans na poprawę stanu pacjenta – dalsza terapia nie przynosi korzyści, a jedynie przedłuża cierpienie
• chory nie wyraził zgody na terapię – w przypadku świadomej odmowy leczenia przez pacjenta lekarz ma obowiązek przestrzegać jego woli
• terapia jest uporczywa i nieproporcjonalna – zgodnie z KEL lekarz nie jest zobowiązany do stosowania leczenia, które nie przynosi poprawy stanu zdrowia, a jedynie przedłuża proces umierania.

Reasumując rozważania w tym zakresie: w Polsce decyzja o zaprzestaniu terapii u pacjenta terminalnego należy do lekarza, ale powinna również uwzględniać wolę chorego.

Aspekty prawne

Prawo do informacji

Pacjent na prawo do uzyskania przystępnej informacji o: