Artykuł opisuje ewolucję pojęcia okresowego picia alkoholu, jego eponimu, dypsomanii, aż do współczesnych koncepcji alkoholizmu. Rozważane są niektóre możliwości pomocy farmakologicznej osobom pijącym okresowo

Według dość rozpowszechnionych przekonań, lansowanych m.in. przez Ruch Anonimowych Alkoholików i część środowisk terapeutycznych wywodzących się z tradycji 12 Kroków AA, alkoholizm jest chorobą przewlekłą, progresywną i, jeśli nie jest leczony, prowadzącą do śmierci. Jednak zarówno obserwacje kliniczne sprzed okresu naukowego, jak i nowsze badania, m.in. Vaillanta i Milofsky’ego z lat 80. XX wieku[1], wykazały, że jest to słuszne w odniesieniu tylko do części osób uzależnionych, a u znacznej ich części dochodzi do praktycznego wyzdrowienia, istotnej poprawy, i to często beż żadnej interwencji. Poza tym u części osób obserwuje się przebieg remitujący z długimi okresami utrzymywania abstynencji.

Dypsomania

Fakt zróżnicowania typologicznego alkoholizmu, co może znacznie rzutować m.in. na podejmowane interwencje, trafność rokowania itp., do dziś nie znalazł właściwego odbicia w najpopularniejszych systemach diagnostycznych i klasyfikacyjnych.

Kluczowym pojęciem dla stanów związanych z okresowym przebiegiem alkoholizmu jest dypsomania. Termin ten wprowadzono na początku XIX wieku w Niemczech i od tego czasu stal się popularny w Europie i poza nią. Podkreśla się, że wprowadzenie terminu z końcówką „-mania”, podobnie jak w 1863 roku terminu „alcoholismus”, służyło medykalizacji zjawiska nałogowego picia alkoholu i próbom zmiany postaw wobec nieumiarkowanych użytkowników alkoholu z karno-detencyjnego na medyczny.

Niemniej pojęcie to ewoluowało. Początkowo termin dypsomania używany był raczej w opozycji do picia przewlekłego w rozumieniu ostrych epizodów picia lub picia nawracającego.

Jedna z takich klasycznych definicji[2] opisuje dypsomanię jako zjawisko poprzedzone prodromalnym złym samopoczuciem, a następnie odczuwaniem gwałtownej potrzeby picia alkoholu, niezależnie od okoliczności. Zjawisko to trwa od jednego dnia do dwóch tygodni i wiąże się z gwałtownym i masywnym spożywaniem alkoholu. Jest niezależne od okoliczności i oznacza również utratę innych zainteresowań. Tego typu epizody mają charakter nawracający, ale wiążą się z okresami abstynencji, a nawet niechęci do alkoholu. W okresie picia typowe są zachowania agresywne lub autoagresywne.

Z czasem bywało, że pojęcie dypsomanii straciło swoją selektywność dla określenia innych niż przewlekłe formy picia, co znalazło wyraz między innymi w typologii Jellinka[3], dla którego było to pojęcie niemal tożsame z całym alkoholizmem.

Mimo iż grecki źródłosłów dotyczy ogólnie pragnienia płynów, przez prawie 200 lat termin dypsomania wydawał się zarezerwowany dla chęci spożywania alkoholu. Ostatnio termin ten jest rzadko używany przez addyktologów i psychiatrów w związku z zastępowaniem go bardziej jednoznacznymi i lepiej zdefiniowanymi terminami, takimi jak np.: alkoholizm, uzależnienie od alkoholu lub zaburzenia używania alkoholu. Interniści definiują dypsomanię jako „zaburzenie polegające na występującej okresowo potrzebie picia wody” i wiążą to zjawisko z wytworzonym odruchem warunkowym.[4]

Babor[5] przedstawił zwięzły przegląd powstałych w latach 1850-1941 (tzw. okres przednaukowy) 39 typologii alkoholizmu.

Już w 1850 roku Carpenter[6] wyróżnił trzy rodzaje ojnomanii (termin „alkoholizm” został wprowadzony dopiero kilkanaście lat później): ostrą, okresową i przewlekłą. Forma okresowa miała polegać na piciu okazjonalnym, które staje się stopniowo coraz bardziej intensywne i szkodliwe.

We Francji w 1889 roku LeGrain[7] wyróżnił trzy typy alkoholików: chorych moralnie (najbliższych współczesnemu rozumieniu dyssocjalnych zaburzeń osobowości), słabowolnych (bliskie pojęcie współczesnemu rozumieniu upośledzenia kontroli impulsów) i dypsomaniakalnych. Ci ostatni to „niepohamowani pijacy, którzy siłę woli rozpuszczają w alkoholu”.

W 1893 roku Kerr[8] podzielił nietrzeźwość (eponim alkoholizmu) na okresową i nawykową. Tę pierwszą miało cechować intensywne picie lub głód alkoholu przedzielone okresami abstynencji. Picie okresowe mogło być poprzedzane czynnikami wewnętrznymi, np. napięciem przedmiesiączkowym lub okolicznościami zewnętrznymi (wypłatami, zejściem marynarzy na ląd). Kerr jako jeden z pierwszych zwrócił uwagę, że epizody intensywnego picia często były poprzedzane zaburzeniami nastroju, np. dysforią lub depresją. W niektórych epizodach obserwowano przemijające stany maniakalne, impulsywne i agresywne zachowania.

Typologia Crothersa z 1911 roku[9] uwzględniała trzy warianty: pijących ciągle, napadowo nietrzeźwych i pijących okresowo. Ten ostatni typ zawiera również podtypy, m.in. są to: dypsomaniacy, których cechuje „maniakalna, szaleńcza, przemożna żądza picia”. Crothers zwrócił uwagę na częstsze niż w przypadku picia przewlekłego występowanie czynników somatogennych, wydarzeń życiowych i stresu. Picie okresowe przypominało Crothersowi napady padaczki i inne zaburzenia napadowe z jednej strony, a z drugiej widział powiązania tego typu alkoholizowania się z poprzedzającymi nawrót zaburzeniami emocjonalnymi (podniecenie lub depresja) oraz skutkami w postaci melancholii z myślami samobójczymi.

W 1919 roku Wingfield[10] podzielił alkoholików na cztery grupy: 1) pseudodypsomaniakalnych, 2) pijących przewlekle, ale w małych ilościach, rzadko upijających się, 3) pijących przewlekle, ciągle upijających się i 4) prawdziwych dypsomaniaków. Pseudodypsomaniacy piją intensywnie przez co najmniej tydzień, a główną rolę spustową odgrywa pierwszy kieliszek wyzwalający głód alkoholu. Natomiast prawdziwi dypsomaniacy to osoby doświadczające niesprowokowanego czynnikami zewnętrznymi nagłego głodu, którego efektem są krótkie, ale intensywne ciągi picia.

Wingfield różnicował również zalecane leczenie w zależności od typu alkoholizmu. Wątpił, by długotrwałe przymusowe izolowanie od alkoholu miało większe znaczenie terapeutyczne, natomiast w stosunku do osób z pseudodypsomanicznym i prawdziwie dypsomanicznym typem picia zalecał stosowanie apomorfiny, celem zmniejszenia głodu alkoholu, oraz morfiny – jako leku zapobiegającego następczej depresji. Zaś przewlekle pijącym zalecał atropinę ze strychniną w połączeniu z metodami sugestywnymi.

Kretschmer[11] w swym podziale na alkoholików cyklotymicznych i schizoidalnych nie nawiązywał bezpośrednio do przebiegów uzależnienia (w tym przebiegu okresowego, nawracającego), ale dorzucił przyczynek do późniejszego wiązania niektórych form alkoholizmu z zaburzeniami emocjonalnymi.

Nowe typologie

Większość typologii pojellinkowskich, czyli powstałych po 1960 roku, opiera się najczęściej na bardziej wyrafinowanej metodologii naukowej.[5,12] Oprócz cech typowo opisowych, takich jak przebieg uzależnienia, zaczęto uwzględniać lub uwzględniać w szerszym zakresie takie czynniki różnicujące na typy alkoholizmu jak: płeć[13-15], początek problemów z alkoholem [13,15-18], występowanie problemów z alkoholem[13,18] i innymi substancjami, a także chorób i zaburzeń w rodzinie[13,18], współwystępowanie zaburzeń i chorób psychicznych u probantów (głównie osobowości dyssocjalnej, zaburzeń lękowych, zaburzeń i chorób afektywnych)[13,15,18], cechy osobowości[13,18], powody sięgania po alkohol (picie dionizyjskie i apollińskie)[13,18], aktywność układów neuroprzekaźnikowych[13,15], przebieg (w tym okresowy)[13,15], szybkość i głębokość szkód zdrowotnych.[13,15,18]