Można powiedzieć, że dzieci z tą kategorią przywiązania przeżywają nierozwiązywalny dylemat, znajdując się niejako w pułapce. W normalnym, lękowym lub nawet w ambiwalentnym typie przywiązania dzieci u rodzica poszukują wsparcia w sytuacji psychicznie lub fizycznie zagrażającej. W zdezorganizowanym typie przywiązania to właśnie osoba opiekuna stanowi źródło zagrożenia, zwłaszcza że szczególnie często ten typ przywiązania charakteryzuje rodziny z maltretowaniem fizycznym lub wykorzystaniem seksualnym. W tej sytuacji żadna strategia radzenia nie jest tak naprawdę skuteczna.

Znaczenie teorii przywiązania dla powstawania zaburzeń emocjonalnych

Teoria przywiązania ma podstawowe znaczenie dla rozumienia zarówno procesu normalnego, jak i zaburzonego rozwoju, a tym samym psychopatologii i powstawania zaburzeń emocjonalnych. Ważne jest jednak, aby pamiętać, że teoria Bowlby’ego nie tłumaczy ostatecznego i nieuniknionego rezultatu rozwoju w kontekście rodzaju przywiązania, ale zajmuje się dynamicznym procesem rozwoju normalnego i zaburzonego, w którym przywiązanie jest jednym z jego najwcześniejszych, istotnych czynników determinujących jego przebieg, obok wielu innych później działających. Słuszne wydaje się twierdzenie Sroufe’a,[12] że późniejsze doświadczenia są równie ważne, a różne okoliczności związane ze zmieniającym się środowiskiem mogą zmieniać rodzaj adaptacji dziecka. Pamiętać trzeba, że im dłużej oddziałują na dziecko niekorzystne wpływy środowiskowe, tym zmiana jest trudniejsza, choć nie jest wykluczona.

Autorzy tacy jak Sroufe, Carlton, Levy, Egeland[13] w artykule na temat związku teorii przywiązania z rozwojem psychopatologii proponują cztery podstawowe założenia dotyczące związku przywiązania z psychopatologią:

• W każdym wieku aktualna jakość opieki nad dzieckiem będzie modyfikować wczesną historię przywiązania.
• Szersze aspekty kontekstu, w którym żyje dziecko, w tym także relacje i stres pozarodzinny, charakterystyczne dla danego okresu rozwojowego, także mają właściwości modyfikowania rodzaju przywiązania.
• Kumulacja niekorzystnych czynników ma większe znaczenie niż pojedynczy niekorzystny okres funkcjonowania, z rosnącym ryzykiem psychopatologii wraz z długością trwania tych czynników.
• Zmianę można przewidywać w aspekcie możliwości modyfikowania stopnia stresu i wsparcia.
  
  

Istnieje wiele badań, których wnioski dowodzą niezbicie, że różne aspekty czynników środowiskowych, np. relacje z rówieśnikami, rodzaj i siła stresu w rodzinie, mogą modyfikować pierwotne przywiązanie.

Przejdziemy teraz do opisu dwu zaburzeń przywiązania wymienionych w klasyfikacji ICD-10.

Reaktywne zaburzenia przywiązania w dzieciństwie[13]

Etiologia

Wśród czynników etiologicznych wymienia się przede wszystkim psychiczne i fizyczne zaniedbywanie lub maltretowanie dziecka, będące wynikiem braku opieki lub niewłaściwego jej charakteru w postaci braku reakcji na jego potrzeby zarówno fizyczne, jak i psychiczne, ze stosowaniem surowych kar, biciem, maltretowaniem, a czasami wykorzystaniem seksualnym.

Obraz kliniczny i kryteria diagnostyczne w ICD-10 (tab. 1)

Tabela 1. Kryteria diagnostyczne reaktywnych zaburzeń przywiązania w ICD-10

Zaburzenie powstaje przed 5. r.ż. dziecka. Dzieci te przejawiają wyraźne zaburzenia emocjonalne, czują się nieszczęśliwe, często są smutne, wycofujące się, bardzo łatwo i często reagują lękiem, a także wzmożoną czujnością na reakcje osób z otoczenia, jakby stale się czegoś obawiały. Przejawiają wyraźnie sprzeczne i ambiwalentne reakcje społeczne, szczególnie w sytuacjach rozstań i powrotów opiekuna. Pocieszanie nie zmienia ich zachowania. Czasami zaburzeniu towarzyszy zahamowanie rozwoju fizycznego (ang. failure to thrive, FTF).

Rozpoznanie różnicowe

Zaburzenie reaktywności przywiązania w dzieciństwie należy różnicować z selektywnymi zaburzeniami przywiązania w dzieciństwie, z całościowymi zaburzeniami rozwojowymi (głównie z zespołem Aspergera, zaburzeniami hiperkinetycznymi oraz chorobą szpitalną u dzieci). Bardzo pomocny w różnicowaniu jest dokładny wywiad kliniczny, zwłaszcza pogłębiony w kierunku przyczyn wywołujących zaburzenie.

W wieku dorosłym konsekwencjami tego zaburzenia mogą być trudności w relacjach społecznych: nieufność w związkach (zarówno przyjaźniach, jak i w związkach osobistych), czasami zaburzenia osobowości lub inne, np. lękowe.

Leczenie

Wymaga ono przede wszystkim współpracy różnych służb, takich jak system zdrowotny, poradnie rodzinne, sądy czy opieka społeczna. Kluczowa jest współpraca z systemem rodzinnym dziecka, a przede wszystkim zrozumienie charakteru i przyczyn jego dysfunkcji. Czasami może zaistnieć konieczność zabrania dziecka z domu do instytucji opiekuńczych. Nawiązanie kontaktu z dalszą rodziną i pozyskanie jej do współpracy może okazać się bardzo pomocne na przykład w zapewnieniu dziecku bezpiecznego miejsca. Jeśli jest wychowywane w instytucji, szczególnie ważne jest zapewnienie opieki jednego, dobrze wyszkolonego terapeutycznie opiekuna lub przeniesienie do rodziny zastępczej bądź adopcyjnej.