Choroba afektywna dwubiegunowa (w skrócie ChAD) to choroba, której zasadniczym objawem są nawracające cyklicznie wahania nastroju – stąd nazwa „afektywna”. Dwubiegunowość przejawia się natomiast występowaniem dwóch odmiennych faz zaburzeń nastroju – fazy depresji i faz maniakalnych lub hipomaniakalnych. Każda z nich ma tendencję do nawracania, występowania naprzemiennego i niekiedy nagłego ustępowania oraz przechodzenia w fazę przeciwną. Bywają przeplatane okresami dłuższych lub krótszych remisji, czyli ustąpienia objawów. Obserwuje się też stany mieszane, w których pojawiają się równocześnie objawy depresyjne i objawy typowego dla manii podwyższenia nastroju i pobudzenia.

Jakie są objawy? Jak można rozpoznać chorobę afektywną dwubiegunową?

Podstawą rozpoznania jest pojawianie się nawracających epizodów depresji i wystąpienie przynajmniej jednego epizodu maniakalnego lub hipomaniakalnego. Depresja w przebiegu ChAD z reguły przyjmuje typową postać i przejawia się obniżeniem nastroju, spadkiem aktywności, energii, wycofaniem się, utratą zainteresowań, wyrażaniem negatywnych, depresyjnych ocen, zaburzeniami snu i łaknienia. Charakterystyczną cechą depresji w przebiegu ChAD jest duże spowolnienie, wręcz zahamowanie aktywności, wzmożona senność i popadanie w bezczynność.

Faza maniakalna/hipomaniakalna to z kolei stan, któremu towarzyszy podwyższenie nastroju – przeżywania radości, spotęgowanej nieadekwatnie wesołości, często też gniewliwości i rozdrażnienia. Równocześnie występuje wzmożona aktywność, duża potrzeba działania, nawiązywania kontaktów, podejmowanie wielu inicjatyw. Często towarzyszy temu poczucie rozpierającej energii, brak potrzeby snu, odpoczynku, wielomówność, podwyższona samoocena. Chory jest mało krytyczny, przyjmuje postawę wielkościową, dominującą, ma tendencje do narzucania swoich pomysłów i przekonań otoczeniu, często popada w konflikty.

Jak odróżnić, czy to ChAD, depresja albo po prostu zmienność nastrojów?

W przebiegu choroby – w odróżnieniu od zmienności nastojów, która może być cechą osobowości lub wynikać z sytuacyjnie gorszej kondycji psychicznej – wahania nastroju utrzymują się przez dłuższy czas (depresja ponad dwa tygodnie, pobudzenie hipomaniakalne dłużej niż cztery dni), a nasilenie objawów w obu fazach znacząco dezorganizuje codzienne funkcjonowanie chorego. W stanie maniakalnym praktycznie całkowicie je uniemożliwia.

Jak wygląda życie z tą chorobą?

Częste nawroty choroby i skala zmian w funkcjonowaniu potrafią bardzo zakłócać codzienne życie chorych. Okresy depresji przebiegające z wyraźnym spadkiem napędu, energii niejednokrotnie powodują wycofywanie z podstawowych rodzajów aktywności, zaniedbywanie obowiązkowych działań, rezygnację z własnych celów życiowych, zrywanie relacji z otoczeniem. Pojawiające się oceny depresyjne, poczucie winy, niskiej wartości, stałego cierpienia wyzwalają myśli samobójcze i prowadzą do podejmowania działań samobójczych.

Dużym problemem, niekiedy bardzo dezorganizującym życie chorego i jego otoczenia, są również stany hipomanii i manii. Pacjenci z reguły nie odczuwają chorobowego charakteru swojego stanu. Są nadaktywni, działają chaotycznie i lekkomyślnie. W poczuciu beztroski i własnej nieomylności podejmują ważne życiowo i często niekorzystne dla siebie decyzje, wydają nadmiernie pieniądze, zaciągają kredyty, wchodzą w ryzykowne relacje, podejmują nagłe podróże.

Jak osoby z ChAD funkcjonują społecznie?

W znaczącym stopniu uwarunkowane jest to przebiegiem choroby. Przy rzadkich nawrotach i łagodnym nasileniu faz choroba nie musi wywierać istotnego wpływu na życie osobiste lub zawodowe i u wielu chorych jest ono satysfakcjonujące i pomyślne. W sytuacjach gdy nawroty są częste, ChAD prowadzi do wielu negatywnych konsekwencji w różnych obszarach funkcjonowania społecznego. Zaburzenia niejednokrotnie pogarszają sytuację zawodową i finansową chorych, zakłócają realizowanie własnych celów i planów, narażają na poważne straty materialne, konflikty z prawem, zaburzają relacje rodzinne, prowadzą do poważnych kryzysów i rozpadu związków.

Jak można leczyć ChAD? Czy istnieje skuteczna farmakoterapia?

Podstawą leczenia powinno być jak najwcześniejsze podanie leków stabilizujących nastrój, tzw. leków normotymicznych, które poza leczeniem zaostrzenia objawów zapobiegają zmianie fazy choroby, a stosowane długoterminowo – także jej nawrotom. W fazie depresji nie wyklucza się podawania leków przeciwdepresyjnych, natomiast stany pobudzenia maniakalnego z reguły wymagają stosowania silniejszych środków uspokajających. Przy ciężkim przebiegu choroby i stanach zagrażających życiu bywają wykorzystywane elektrowstrząsy.

Jak pomóc osobie z ChAD? Co może zrobić rodzina pacjenta? Jak z nim rozmawiać?

Przewlekły i nawrotowy przebieg choroby jest dużym wyzwaniem dla rodziny chorego, jednocześnie dobre i życzliwe relacje z bliskimi są dla niego niezastąpionym wsparciem w radzeniu sobie z zaburzeniami. Bardzo pomocna jest wiedza o chorobie, jej przebiegu, możliwych zagrożeniach, nauczenie się rozpoznawania i adekwatnego reagowania na indywidualne symptomy, zmiany w funkcjonowaniu, które poprzedzają nawrót pełnoobjawowej choroby. Ważne jest motywowanie chorego do podjęcia i utrzymywania leczenia – czasami trzeba pomóc mu umówić się i dotrzeć na wizytę do lekarza, towarzyszyć przy rozmowie z lekarzem, wspomóc przy stosowaniu się do zaleceń, dopilnować przyjmowania leków.

Większe problemy w relacjach pojawiają się w stanie hipomanii oraz manii. Wpływ rodziny na zachowanie chorego i możliwość zmotywowania go do leczenia bywają bardzo ograniczone, a podejmowane przez bliskich próby chronienia go przed nieodpowiedzialnymi działaniami nasilają konflikty. Warto w takich sytuacjach możliwie szybko skontaktować się z lekarzem psychiatrą. Niekiedy konieczne jest podjęcie decyzji o pokierowaniu chorego na leczenie wbrew jego woli. W stanach ostrej manii może być ono jedynym racjonalnym środkiem chroniącym go przed zachowaniami zagrażającymi bezpieczeństwu.

Czy te zaburzenia ustępują?

Można powiedzieć, że tak – każdy epizod chorobowy ustępuje, niemniej zaburzenia afektywne są schorzeniem nawracającym i u większości chorych pojawiają się kolejne epizody choroby. Niezwykle rzadko obserwuje się całkowite ustąpienie zaburzeń.

ChAD jest chorobą przewlekłą i z reguły wymaga wieloletniego leczenia. Obejmuje ono okres leczenia ostrej fazy choroby do uzyskania remisji oraz leczenie profilaktyczne, co oznacza kontynuację farmakoterapii w celu podtrzymania i stabilizacji uzyskanej poprawy, a także zapobiegania nawrotom.