mgr Barbara Szczyrba-Maroń

dr hab. n. o zdr. Monika Bąk-Sosnowska

Substancje psychoaktywne

Mianem substancji psychoaktywnej określa się taką substancję, która wykazuje bezpośredni i wyraźny wpływ na układ nerwowy, prowadząc do silnych zmian w sferze emocjonalnej, poznawczej i behawioralnej. O szkodliwości takich środków decyduje nie tylko biochemiczny mechanizm działania na organizm, ale przede wszystkim ich wykorzystywanie do odurzania się oraz związane z tym oczekiwania.

Substancje psychoaktywne wywołują zmiany psychiczne (np. odczucie rozluźnienia i euforii, zwiększenia energii i pewności siebie, odprężenia, znieczulenia, osłabienia kontroli, zmiany spostrzegania i odczuwania, zwiększenia doznań – także dotyczących własnego ciała) oraz fizyczne (np. wzrost ciśnienia krwi, przyspieszenie tętna, pobudzenie). Nadużywanie substancji psychoaktywnych wpływa niekorzystnie na mózg, zmieniając nastrój, zachowanie i procesy myślowe. Prowadzi do różnorodnych problemów zdrowotnych, takich jak zatrucia, infekcje, zaburzenia psychiczne (np. depresja, zaburzenia osobowości czy uzależnienie). Pod wpływem przewlekłego przyjmowania tego typu substancji zmieniają się na niekorzyść relacje społeczne jednostki, wzrasta także prawdopodobieństwo podejmowania zachowań ryzykownych¹.

Substancje psychoaktywne można podzielić na 3 główne grupy:

• alkohol, opiaty, leki uspokajające i nasenne
• kanabinole i inne substancje halucynogenne, lotne rozpuszczalniki
• kokaina i inne substancje stymulujące, nikotyna².

Poza wymienionymi istnieje wiele innych środków, określanych jako tzw. designer drugs. Są one wytwarzane jako kompozycja różnych substancji, aby ominąć obowiązujące zakazy przeciwnarkotykowe. Ich skład chemiczny ulega ciągłym zmianom, a producenci zazwyczaj nie podają pełnej listy składników. Substancje te potocznie określa się mianem dopalaczy, a formalnie nazywa się je nowymi substancjami psychoaktywnymi (NPS – new psychoactive substances)³.

Ryzykowne zachowania seksualne

Zachowanie ryzykowne to określona aktywność lub zaniechanie działania, które mogą spowodować potencjalną szkodę dotyczącą zdrowia i życia jednostki. Zalicza się do nich np. stosowanie używek, przemoc, wandalizm, lekkomyślne prowadzenie pojazdów, nieodpowiedzialną aktywność seksualną. Takie zachowania stanowią przeciwwagę dla zachowań prozdrowotnych i konwencjonalnych⁴. Podejmowane sporadycznie w okresie dorastania mają znaczenie funkcjonalne, pozwalają na realizację takich potrzeb, jak poczucie niezależności czy akceptacja grupy rówieśniczej. Powtarzane, są niekorzystne niezależnie od wieku⁵.

Kryteria rozpoznania

Odnosząc się do literatury przedmiotu, można wyróżnić następujące kryteria rozpoznania ryzykownych zachowań seksualnych:

• każde zachowanie seksualne prowadzące do utraty zdrowia (trwałej lub czasowej), uszkodzenia ciała (trwałego lub okresowego) albo stanowiące zagrożenie (bezpośrednie lub pośrednie) dla życia, ze szczególnym naciskiem na możliwość zarażenia chorobami przenoszonymi drogą płciową
• zachowanie wywołujące trudne w odczuwaniu emocje oraz niekorzystne stany psychiczne ze względu na swoje późniejsze konsekwencje
• zachowanie narażające na zajście w nieplanowaną, niepożądaną ciążę
• brak kontroli nad własnym ciałem i/lub umysłem, np. podczas nadużywania środków psychoaktywnych
• zachowania seksualne z celem pozaseksualnym
• zachowania znacząco wykraczające poza ogólnoludzkie wartości, np. przymus, przemoc, wykorzystanie zależności, współżycie z osobą nieletnią, kazirodztwo itp.
• zachowania naruszające normy współżycia społecznego, np. współżycie w miejscach publicznych, voyeuryzm, ekshibicjonizm itp.^6,7

Wpływ substancji psychoaktywnych na ryzykowne zachowania seksualne

Substancje psychoaktywne, które zwiększają poczucie energii, euforii czy błogości, przy jednoczesnym obniżeniu poczucia kontroli, lęku bądź zmniejszeniu odczuwania bólu, mogą być bodźcem zachęcającym do podjęcia współżycia seksualnego, niekoniecznie w odpowiednich sytuacjach, miejscach i z osobami godnymi zaufania. Niektóre substancje mają właściwości bezpośrednio zwiększające libido, potencję i przyjemność seksualną. Za środek pobudzający (również erotycznie) uważa się np. alkohol czy surowce roślinne o działaniu halucynogennym. Małe dawki alkoholu zwiększają pewność siebie, odblokowują hamulce psychiczne, ułatwiają nawiązywanie kontaktów. Substancje stymulujące, m.in. kokaina, amfetamina, metamfetamina, powodują poprawę nastroju, nawet euforię, usuwają zmęczenie, zmniejszają potrzebę snu, dają poczucie energii i zwiększają pewność siebie. Pochodne konopi indyjskich (m.in. marihuana) wywołują uczucie odprężenia i lekkiego podniecenia oraz zmniejszają samokontrolę, co także może przekładać się na korzystny efekt w życiu seksualnym⁸.

Łączenie seksu i substancji odurzających jest praktyką znaną i stosowaną od dawna, ale dopiero współcześnie narkotyki stały się tak silnym wzmacniaczem. Dla wielu osób dopalacze czy inne środki psychoaktywne to nowoczesne afrodyzjaki, przynoszące dużo silniejsze doznania, ale i poważniejsze konsekwencje. Użytkownicy substancji psychoaktywnych mogą angażować się w różne rodzaje ryzykownych zachowań, takie jak odbywanie stosunków seksualnych w zamian za dostarczanie im narkotyków, stosunki pochwowe i analne bez używania prezerwatyw lub seks z wieloma nieznanymi partnerami. Badania naukowe potwierdzają, że wielu mężczyzn uprawiających przygodny seks znajduje się pod wpływem opioidów iniekcyjnych. Większość kobiet podejmujących takie zachowania doświadcza kontaktów erotycznych pod wpływem opiatów w postaci tabletek i narkotyków wziewnych. Osoby te pod wpływem substancji psychoaktywnych uprawiają seks w miejscach publicznych (ogólnodostępnych toaletach, na przystankach autobusowych, w parkach czy na skwerach miejskich)⁹.

Wpływ na podjęcie współżycia seksualnego mają także same substancje odurzające, mogące nasilać popęd seksualny lub powodować silne halucynacje, w czasie których dana osoba nieświadomie dopuszcza się aktu seksualnego. Stosowanie substancji psychoaktywnych wiąże się z większą liczbą przypadkowych partnerów seksualnych, wzrostem zachorowań na choroby przenoszone drogą płciową oraz ryzykiem zakażenia HIV. Ponadto seks pod wpływem narkotyków nie jest świadomym aktem płciowym skutkującym satysfakcją i odprężeniem, ale pochodną szeregu zaburzeń, które występują w trakcie przeżywania tzw. haju, czyli odurzenia narkotycznego⁹.

Chemsex

Nowe zjawisko w zakresie zachowań seksualnych dotyczy celowego zażywania określonych środków psychoaktywnych przed kontaktem seksualnym lub podczas niego i jest określane mianem chemsexu. Pierwotnie odnosiło się do użycia specyficznych substancji (narkotyków i/lub NPS) stosowanych przed kontaktem seksualnym lub w jego trakcie przez gejów, biseksualistów i innych mężczyzn mających kontakty seksualne z mężczyznami (MSM – men who have sex with men). Po raz pierwszy określenia chemsex użyto w Wielkiej Brytanii do opisania niepokojących trendów związanych z używaniem substancji psychoaktywnych w populacji homoseksualnych mężczyzn w Londynie i innych dużych miastach¹⁰.