• lęk przed zaczerwienieniem się (erytrofobia) – sekimen-kyofu
• obawa przed nieprzyjemnym dla innych zapachem własnego ciała (odnoszący zespół węchowy) – jikoshu-kyofu
• obawa przed kontaktem wzrokowym – jikoshisen-kyofu
• lęk przed prezentowaniem niewłaściwej ekspresji mimicznej, skazy, wady fizycznej, deformacji ciała – shubo-kyofu^11,12.

Zaburzenie występuje w trakcie nawiązywania kontaktów społecznych, przede wszystkim u osób młodych, z przewagą płci męskiej (3:2)¹². Nasilenie objawów tego zespołu jest różnorodne, od przemijających trudności w relacjach społecznych obserwowanych u nastolatków poprzez – w zależności od wariantu taijin kyofusho – stany mogące odpowiadać dysmorficznym zaburzeniom cielesnym lub zaburzeniom urojeniowym. Różne formy lęku społecznego przypominające objawy taijin kyofusho obserwowano praktycznie w każdej kulturze na świecie, m.in. w Stanach Zjednoczonych, Australii, Nowej Zelandii¹¹.

W badaniu, które przeprowadzili Vriends i wsp., oceniano występowanie objawów taijin kyofusho w grupie 311 indonezyjskich oraz 349 szwajcarskich studentów. Objawy lęku społecznego i samego taijin kyofusho były intensywniejsze w grupie indonezyjskiej (wysoki odsetek samooceny fobii społecznej – 15,8%), przy czym objawy kliniczne tego zespołu miały znaczenie tylko w tej grupie. Autorzy tej pracy podali w wątpliwość zakładaną we wcześniejszych badaniach unikalność objawów taijin kyofusho dla kultury japońskiej (znaczenie przestrzegania reguł właściwego zachowania i postawy w kontaktach interpersonalnych). Postawili tezę, że taijin kyofusho jest pewnym rodzajem zespołu współzależności, tj. osoby, które postrzegają się jako zależne od innych, są obarczone większym ryzykiem wystąpienia lęku społecznego i poprzez mechanizm współzależności dotknięte lękiem przed zawstydzeniem innych¹⁰.

Tei i wsp. badali neurokognitywne mechanizmy zespołu taijin kyofusho przy użyciu czynnościowego rezonansu magnetycznego. Badani (23 Japończyków) oglądali nagrania źle śpiewających osób, które prezentowały zażenowanie swoim występem (EMBAR) bądź dumę (PRIDE). Zakładano, że widzowie oglądający śpiewających EMBAR będą wprawieni w zakłopotanie poprzez udział empatii afektywnej, a oglądający śpiewających PRIDE zawstydzą się poprzez udział empatii poznawczej. Wyniki taijin kyofusho (wyniki kwestionariuszy) korelowały dodatnio z empatią afektywną i aktywnością ciała modzelowatego, a ujemnie z empatią poznawczą i m.in. aktywnością połączenia skroniowo-ciemieniowego (wówczas łączność funkcjonalna całego mózgu była tym niższa, im wyższe były wyniki taijin kyofusho). Podsumowując, postawiono tezę, że zaobserwowane zmiany mogą mieć negatywny wpływ na przetwarzanie poznawcze u osób cierpiących z powodu lęku społecznego, w którym przeważa empatyczny wstyd¹³.

Objawy zespołu taijin kyofusho łączą się nieodzownie ze zjawiskiem nazywanym hikikomori. W pracach japońskiego psychiatry T. Saito u 67% osób diagnozowanych jako przypadki hikikomori obserwowano również objawy zespołu taijin kyofusho¹⁴. Hikikomori to stan wycofania społecznego opisywany głównie w Japonii w grupie nastolatków oraz młodych dorosłych izolujących się w domach rodzinnych przez wiele miesięcy, a nawet lat. Dotyczy on w znacznej większości płci męskiej¹⁵. Podobne przypadki wycofania z relacji społecznych odnotowano w Chinach, Korei Południowej, Singapurze, Hongkongu, Tajwanie¹⁶. Zjawisko hikikomori zaobserwowano również w krajach odmiennych kulturowo od regionu Azji Wschodniej, tj. w Stanach Zjednoczonych, Hiszpanii, Francji, Wielkiej Brytanii czy we Włoszech. W kulturze japońskiej jako źródło problemu hikikomori wskazuje się m.in. wymagający system szkolnictwa i rynek pracy. W krajach Europy Zachodniej podkreśla się znaczenie czynników socjoekonomicznych (problem bezrobocia, bezdomność)^17,18.

Latah

Przykładem psychozy egzotycznej przebiegającej prawdopodobnie z zaburzeniami świadomości jest latah. Zaburzenie to stwierdzono wśród mieszkańców Jawy, Madagaskaru, Japonii i Tybetu. Objawy pojawiają się głównie u kobiet w średnim wieku o niskim statusie socjoekonomicznym⁴ w reakcji na widok lub głos dzikich zwierząt – węża lub tygrysa. Do symptomów należą zwężenie świadomości, lęk oraz zaburzenia zachowania pod postacią ucieczki na oślep przed siebie⁴. Obserwuje się także echopraksję i echolalię, a zaburzenie może przybierać postać transu, w którego przebiegu osoba chora jest bardzo podatna na sugestie⁷. Nazwa zaburzenia wywodzi się z języka malajskiego, w którym oznacza łaskotliwość.

Tanner i Chamberland zbadali grupę 15 kobiet prezentujących objawy latah. Zaobserwowali i opisali symptomy wzmożonej reakcji lękowej pojawiające się w odpowiedzi na dotyk i słowa o treści zagrażającej. Zauważyli także, że opisywane reakcje nie wykazują habituacji w odpowiedzi na powtarzalne bodźce¹⁹.

Odruch zaskoczenia w odpowiedzi na bodźce jest częścią prawidłowej fizjologii człowieka, począwszy od 6 tygodnia życia. W przypadku latah dochodzi do nadmiernie wygórowanej i przedłużonej reakcji przestrachu. Dreissen i Tijssen porównali objawy prezentowane przez 12 ochotników z Indonezji cierpiących na latah do choroby neurologicznej przebiegającej z przedłużoną reakcją przestrachu – hiperekpleksji (HPX). Wskazali, że nie pojawia się u nich typowa cecha sztywności mięśniowej obecna w przebiegu HPX i zaliczyli latah do schorzeń neuropsychiatrycznych, podkreślając znaczny wpływ uwarunkowań kulturowych na jego rozwój²⁰. Lanska porównał trzy kulturowo uwarunkowane syndromy przebiegające z wygórowaną reakcją przestrachu: latah, jumping (zaburzenie charakterystyczne dla Kanadyjczyków zamieszkujących stan Maine w USA) i miryachit (syndrom spotykany wśród mieszkańców Syberii). Zwrócił uwagę na podobieństwo opisywanych zaburzeń między sobą, ale także na ich podobieństwo do zespołu Tourette’a. Podstawową różnicą jest to, że w zespole Tourette’a tiki ruchowe i wokalne pojawiają się spontanicznie, podczas gdy w opisywanych zaburzeniach występują w odpowiedzi na konkretny bodziec.

Próby leczenia latah – bromem, hipnozą – nie zostały jednoznacznie udokumentowane jako skuteczne. Poszukiwanie korelatów opisywanego zaburzenia w postaci tendencji do rozwoju zaburzeń neurodegeneracyjnych lub innych chorób psychicznych również nie wykazało jednoznacznych zależności. W kulturach, w których występuje latah, typowe jest postrzeganie go raczej jako syndromu behawioralnego niż jako dokładnie zdefiniowanego zaburzenia psychicznego²¹.

Podsumowanie

Dla zrozumienia pełnego obrazu klinicznego określonego zaburzenia psychicznego ważne jest uwzględnienie kręgu kulturowego, z którego wywodzą się cierpiący na nie pacjenci. Wraz z postępującą globalizacją i związanymi z nią przemianami społecznymi coraz częściej zacierają się granice kulturowe między kontynentami. W następstwie tego procesu choroby wcześniej postrzegane jako specyficzne kulturowo są stwierdzane również wśród innych społeczności.

Określone zaburzenie psychiczne może występować na różnych obszarach, przybierając nieco inną formę manifestacji klinicznej, co bywa związane z obecnością odmiennych czynników warunkujących jego powstanie w danej grupie. W wyniku migracji ludności lekarze z ośrodków europejskich w różnych okolicznościach diagnozują i leczą pacjentów z innych kręgów kulturowych. Aby lepiej radzić sobie z takim wyzwaniem, warto, by postrzegali pacjenta holistycznie, uwzględniając kulturę, w jakiej został wychowany, charakterystyczne dla niej wierzenia i rytuały.

W pewnych sytuacjach jednoznaczne określenie, co jest normą, a co patologią (również silnie zdeterminowaną kulturowo) może okazać się trudne. Stosunek do używek oraz sposób zachowania w obliczu stresujących wydarzeń typowy dla mieszkańców innych części globu bywa skrajnie odmienny od norm powszechnie przyjętych w europejskim kręgu kulturowym. Brak uwzględnienia kulturowego kontekstu zaburzenia oraz brak szacunku dla odmienności przeżywania go przez obcokrajowca może nie tylko utrudniać zrozumienie całości obrazu klinicznego, lecz także podważać zaufanie na linii lekarz – pacjent. Dlatego ważna jest wymiana doświadczeń klinicznych między specjalistami z zakresu psychiatrii i innych dziedzin medycyny, reprezentującymi różne części świata, w celu stałego poszerzania wiedzy.