prof. nadzw. dr hab. n. med. Tomasz Hryniewiecki

Rozpoczęły się wakacje i wszystko wskazuje, że będą one piękne. Niestety jak co roku zbliża się też okres zatruć grzybami. Pomimo licznych doniesień prasowych zawsze powtarzają się dowody lekkomyślności amatorów zbierania i jedzenia grzybów, którzy nie mają pewności co do ich bezpieczeństwa.

Narażenie na zatrucie grzybami ma charakter sezonowy. W Europie Środkowej najczęściej występuje od maja do listopada, ze szczytem w okresie od sierpnia do października. Spożycie grzybów o działaniu toksycznym jest zazwyczaj niezamierzone i przypadkowe, poza sytuacjami przyjmowania szczególnych gatunków grzybów ze względu na ich działanie psychogenne.

W zależności od zawartych substancji toksycznych i mechanizmu ich działania objawy mogą być różne i mieć odmienny przebieg. Do najczęściej występujących i zazwyczaj przemijających, wymagających ogólnego leczenia, należą ostre objawy żołądkowo-jelitowe oraz neurologiczne. Zatrucia najczęściej związane są z takimi toksynami jak amatoksyna, muskaryna, kwas ibotenowy, muscymol (panteryna), psylocybina. Zatrucia śmiertelne są spowodowane przede wszystkim spożyciem gatunków zawierających amatoksyny (Amanita phalloides, Amanita virosa, Galerina spp.). Nie dochodzi do nich w przypadku spożywania grzybów dostępnych na rynku lub ocenianych przez certyfikowanych specjalistów. Zatrucia poza sezonem częściej wiążą się z grzybami nabywanymi w celu uzyskania działania odurzającego ze względu na ich właściwości halucynogenne.

Przebieg, rodzaj i czas wystąpienia objawów zatrucia grzybami zależą od typu toksyny i przekładają się na jego ciężkość oraz rokowanie. Na podstawie występowania nowych zespołów klinicznych zaproponowano ostatnio nowy algorytm diagnostyczny (White J i wsp.). Wyróżniono w nim osiem zespołów objawów: toksyczność w obrębie przewodu pokarmowego, hepatotoksyczność, nefrotoksyczność, neurotoksyczność, rabdomioliza, mielotoksyczność, hipoglikemia, reakcje skórne i inne/mieszane. Innym sposobem jest uwzględnienie czasu wystąpienia objawów od momentu spożycia grzybów. Zespoły występujące w okresie do 6 godzin to objawy żołądkowo-jelitowe, muskarynowe, objawy działania psylocybiny i panteryny, objawy reakcji disulfiramowej oraz hemoliza. Objawy występujące po ponad 6 godzinach związane są z działaniem amatoksyny/cyklopeptydów, orelanin, gyromitryny oraz obejmują erytromelalgię, rabdomiolizę i encefalopatię.

Objawy ze strony przewodu pokarmowego pod postacią wymiotów i biegunki mogą prowadzić do rozwoju innych zaburzeń, najczęściej zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej (hipokaliemia, hipernatremia, odwodnienie) i przednerkowej ostrej niewydolności nerek. W przypadku zatrucia amatoksyną czas do wystąpienia objawów jest dłuższy (od 6 do 24 godzin) lub mogą one mieć przebieg fazowy: w pierwszym etapie objawy żołądkowo-jelitowe i związane z działaniem na receptory muskarynowe, a następnie po okresie utajenia objawy związane z niewydolnością narządową (uszkodzenie wątroby, wtórne ostre uszkodzenie nerek). Do wtórnego zajęcia nerek może dochodzić również w przypadku działania grzybów pierwotnie miotoksycznych zawierających cykloprop-2-enowy kwas karboksylowy. Jeszcze później rozwijają się następstwa zatrucia grzybami pierwotnie nefrotoksycznymi (4-15 dni). Niewydolność nerek (wielomocz, oliguria/bezmocz) może być poprzedzona objawami niespecyficznymi, takimi jak nudności, wymioty, biegunka, bóle głowy, dreszcze, poty, duszność, rozwijającymi się po 12 godzinach – 14 dniach od spożycia grzybów. Niewydolność nerek jest niestety często nieodwracalna.

W okresie wakacji, chociaż sezon trwa przez cały rok, częściej dochodzi też do zatrucia grzybami o działaniu halucynogennym: zbieranymi samodzielnie, pozyskiwanymi z nielegalnych źródeł lub spożytymi omyłkowo. Występujące w Polsce grzyby o działaniu na ośrodkowy układ nerwowy to Amanita muscaria (muchomor czerwony), Amanita pantherina (muchomor plamisty), Inocybe erubescens (strzępiak ceglasty), Clitocybe dealbata (lejkówka odbielana), Clitocybe rivulosa (lejkówka strumykowa), Psilocybe semilanceata (łysiczka lancetowata). Do najczęstszych objawów zatrucia tymi grzybami należą: uczucie gorąca, zawroty głowy, uczucie lęku/strachu, zaburzenia widzenia, halucynacje, widzenie barwne, ruch obiektów, depersonalizacja/derealizacja.

Czy właśnie rozpoczęty piękny okres roku będzie przyjemny i bezpieczny, zależy od naszych pacjentów. Naszą rolą – oprócz leczenia – jest przede wszystkim informowanie i przestrzeganie przed spożyciem nieznanych grzybów, bez względu na spodziewane przyjemności smakowe lub odurzające.