Prawo przewiduje sytuacje, w których stomatolog może odmówić udzielenia świadczenia zdrowotnego pacjentowi

Każdy lekarz w czasie swojej kariery zawodowej może spotkać się z sytuacją, kiedy pacjent zachowuje się w sposób agresywny bądź gdy rodzaj świadczenia, którego ma udzielić, jest niezgodny z jego sumieniem. Składając przyrzeczenie lekarskie, podejmuje się służyć życiu i zdrowiu ludzkiemu, zaś obowiązek udzielania pomocy lekarskiej ma wymiar nie tylko etyczny, ale przede wszystkim wynika z przepisów powszechnie obowiązującego prawa. Jednakże te same przepisy wyposażają dentystów w uprawnienie do odmowy leczenia lub udzielenia pomocy lekarskiej pacjentowi.

Leczenie pacjentów a swoboda wykonywania zawodu

Prawo pacjenta do świadczeń zdrowotnych, zagwarantowane w Ustawie o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, nie jest uprawnieniem bezwzględnym. Poza przypadkami niecierpiącymi zwłoki, lekarz ma prawo nie podjąć lub odstąpić od leczenia pacjenta, o czym mówi art. 38 Ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Regulacja ta wynika z zagwarantowanej konstytucyjnie swobody wykonywania zawodu.

Przez odmowę leczenia rozumieć należy możliwość nieudzielenia świadczeń zdrowotnych (np. wykonania leczenia endodontycznego czy ekstrakcji zęba), ale także odmowę wydania skierowania na badania. Odmiennie uprawnienie kształtuje Kodeks Etyki Lekarskiej (KEL), który ogranicza możliwość niepodjęcia lub odstąpienia od leczenia chorego do „szczególnie uzasadnionych przypadków”. Za takie można uznać między innymi stan zdrowia lekarza, który uniemożliwia udzielenie przez niego pomocy pacjentowi, czy brak określonej specjalizacji do wykonania danego świadczenia.

Prawo do odmowy leczenia przewidziane w KEL przysługuje wszystkim dentystom, bez względu na formę wykonywania przez nich zawodu. Odmowa ta nie może mieć jednak charakteru bezwzględnego czy subiektywnego, co oznacza, że musi istnieć ważny powód. Kodeks Etyki Lekarskiej nakłada zatem wyższe wymagania na lekarzy niż przepisy ustawowe.

Odmowa nie zawsze możliwa

Prawo dentysty do odmowy leczenia ma ograniczenia, które różnią się w zależności od formy wykonywania zawodu czy etapu leczenia. Najważniejszym ograniczeniem jest ustawowy obowiązek do udzielania natychmiastowej pomocy w nagłych przypadkach. Dotyczy on wszystkich lekarzy – zarówno tych, którzy wykonują zawód w ramach stosunku pracy czy służby, jak i w innej formie (tzn. na podstawie umowy cywilnoprawnej, w ramach wykonywania indywidualnej praktyki lekarskiej, indywidualnej specjalistycznej praktyki lekarskiej lub udzielania świadczeń zdrowotnych w ramach grupowej praktyki lekarskiej). Konieczność udzielenia pomocy przez dentystę w przypadkach niecierpiących zwłoki występuje również bez względu na to, czy lekarz jest w trakcie pracy, czy spędza swój czas wolny.

W przypadkach zagrożenia życia lub zdrowia zastosowanie ma także art. 15 Ustawy o działalności leczniczej, który wprowadza zakaz odmowy przez podmiot leczniczy udzielenia świadczenia. Nie ma znaczenia fakt, czy pacjent posiada ubezpieczenie lub skierowanie, a także czy dany podmiot leczniczy ma zawartą umowę z NFZ, a w szczególności czy został wyczerpany określony w umowie z płatnikiem, tzw. limit świadczeń zdrowotnych. Oczywiste jest, że w pracy dentysty takie sytuacje nie będą występować tak często jak chociażby w przypadku lekarzy udzielających świadczeń na SOR. Pamiętać jednak należy, iż niedopełnienie przez lekarza obowiązku udzielenia pomocy medycznej skutkować może odpowiedzialnością karną, cywilną oraz zawodową.

Prawo wprowadza dodatkowe ograniczenia w stosunku do dentystów, którzy wykonują zawód na podstawie stosunku pracy lub w ramach służby. W takim przypadku lekarz może odmówić leczenia bądź jego kontynuacji, tylko gdy istnieją „ważne powody” oraz po uzyskaniu zgody przełożonego. Co stanowi „ważny powód”? Przede wszystkim musi być on racjonalny i uzasadniony. Nie mogą to być pobudki, które mają charakter dyskryminacji, np. pacjenta niepełnosprawnego czy będącego nosicielem HIV.

Leczenie zgodne z sumieniem

Prawo przewiduje również szczególny przypadek powstrzymania się przez lekarza od udzielenia świadczenia, jakim jest powołanie się na klauzulę sumienia. Art. 39 Ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty stanowi, że lekarz może odmówić leczenia, jeżeli jest ono niezgodne z jego sumieniem, z wyjątkiem przypadków niecierpiących zwłoki. Jednakże samo powołanie się na klauzulę sumienia nie wystarczy – dentysta musi wskazać pacjentowi realne możliwości uzyskania danego świadczenia u innego lekarza lub w innym podmiocie leczniczym, a także podać powody swojej decyzji i dokonać odpowiedniej adnotacji w dokumentacji medycznej. Prawo nakłada dalsze ograniczenia na lekarzy wykonujących swój zawód na podstawie stosunku pracy lub w ramach służby – w takiej sytuacji dentysta ma obowiązek poinformowania swojego przełożonego. Informacja taka powinna nastąpić przed odmową leczenia oraz być przekazana na piśmie. Klauzula sumienia nie odgrywa jednak zbyt dużej roli w praktyce dentystycznej, ze względu na charakter pracy stomatologa oraz zakres wykonywanych przez niego czynności zawodowych.

Jak odmówić leczenia zgodnie z prawem?

Jeżeli lekarz chce odmówić leczenia, w pierwszej kolejności powinien ustalić, czy nie zachodzi przypadek niecierpiący zwłoki. Należy zatem przeprowadzić przynajmniej wywiad oraz wstępne badanie, aby stwierdzić, że nieudzielenie przez niego pomocy nie zaszkodzi pacjentowi.

Jeżeli dentysta zamierza odstąpić od kontynuacji leczenia, jest również zobowiązany do dokonania odpowiedniej adnotacji w dokumentacji medycznej pacjenta, wraz ze wskazaniem powodów swojej decyzji. Od obowiązku tego nie ma żadnych wyjątków – dotyczy wszystkich dentystów, również prywatnych gabinetów stomatologicznych. Adnotacja w dokumentacji ma służyć kontroli, czy odstąpienie od leczenia było uzasadnione, a tym samym zgodne z prawem.

Ponadto, lekarz musi poinformować wcześniej pacjenta, jego przedstawiciela ustawowego albo opiekuna faktycznego, o swojej decyzji oraz wskazać im realną możliwość uzyskania danego świadczenia w innym podmiocie leczniczym. Przepisy wskazują, iż przekazanie informacji pacjentowi powinno nastąpić „dostatecznie wcześnie”, co oznacza, że nie może ono być dla pacjenta zaskoczeniem, a jednocześnie zapewniać ma możliwość skontaktowania się z innym lekarzem.