Dr n. med. Alina Wrzyszcz-Kowalczyk

Lek. dent. Dagmara Piesiak-Pańczyszyn

Dr n. med. Katarzyna Jankowska

Lek. dent. Magda Giers-Kryczenkow

Największym problemem zdrowotnym w Polsce w zakresie zdrowia jamy ustnej dzieci powyżej 6. r.ż. jest utrzymująca się jedna z najwyższych w Europie frekwencja próchnicy. Przekracza ona 80 proc., co oznacza obecność średnio ponad pięciu zębów dotkniętych chorobą próchnicową u dzieci w wieku 6-7 lat. Poza tym frekwencja próchnicy wzrasta z wiekiem i osiąga wartość 96,1 proc. u młodzieży 18-letniej, obejmuje zatem średnio już osiem zębów. Niepokojące jest usuwanie zębów stałych z powodu próchnicy u dzieci w wieku szkolnym. Odsetek dzieci w wieku 12 lat z co najmniej jednym zębem stałym usuniętym z powodu próchnicy sięga 1,72 proc., a u młodzieży w wieku 18 lat – 8,83 proc.[1-3] Mając na uwadze powyższe dane, należy podjąć systematyczne działania profilaktyczne u dzieci powyżej 6. r.ż., obejmujące:

• zalecenia higieniczne,
• poradnictwo dietetyczne,
• miejscowe stosowanie związków fluoru,
• niefluorkowe zapobieganie próchnicy.

Zalecenia higieniczne

Ryc. 1. Akcesoria stosowane do oczyszczania przestrzeni międzyzębowych – uchwyty do nici.

Ryc. 2. Akcesoria do oczyszczania języka.

Ryc. 3, 4. Sposoby oczyszczania języka.

• Dwa razy dziennie szczotkowanie zębów pastą z fluorem przez 2 minuty, po śniadaniu i po kolacji, najkorzystniej po każdym spożyciu słodkich przekąsek i napojów. Zalecana dawka fluoru w paście to 1450 ppm w ilości 1-2 cm. Kontrola i pomoc rodziców w szczotkowaniu są konieczne do 8.-10. r.ż.
• Powierzchnie żujące powinny być oczyszczane za pomocą ruchów szorujących do przodu i tyłu, a powierzchnie policzkowe i językowe ruchami obrotowo-wymiatającymi.
• Powierzchnie styczne zębów należy czyścić za pomocą nici dentystycznych, przy czym u dzieci przed 10. r.ż. czynność powinna być wykonywana wyłącznie pod nadzorem rodzica. Można również stosować specjalne przyrządy i uchwyty do nitki zębowej ułatwiające ich właściwe użycie (ryc. 1).
• Po zakończeniu szczotkowania pasty nie wolno połykać, natomiast należy ją wypluć z jamy ustnej bez płukania wodą!
• Zalecane jest regularne czyszczenie powierzchni języka ruchami wymiatającymi za pomocą specjalnych szczoteczek (ryc. 2-4).
• Mycie będzie skuteczniejsze dzięki używaniu płukanki wybarwiającej płytkę nazębną ułatwiającej lokalizację miejsc zazwyczaj pomijanych podczas szczotkowania.
• Zachęcanie do stosowania szczoteczek elektrycznej lub sonicznej na akumulator, wyposażonych w końcówkę z miękkim włosiem i timer odmierzający właściwy czas. Zalecany jest dwuminutowy czas mycia oraz czujnik nacisku zabezpieczający przed uszkodzeniem powierzchni szczotkowanych zębów.
• Stosowanie bezalkoholowych płukanek zawierających od 0,02 proc. F (225 ppm F) do 0,09 proc. (900 ppm F).

Zadaniem lekarza jest instruktaż higieniczny dla rodziców i dzieci z pokazaniem zalecanych szczotek, past i płukanek oraz techniki szczotkowania.[4,5]

Poradnictwo dietetyczne

Promocja zdrowego stylu życia, w tym prawidłowego odżywiania, obejmuje właściwe nawyki żywieniowe oraz zbilansowany skład posiłków, adekwatny do potrzeb organizmu.[6,7] Niezbędnym substratem dla metabolizmu bakterii są ulegające fermentacji węglowodany, których spożycie powoduje podwyższanie kwasowości płytki nazębnej, a tym samym demineralizację szkliwa. Wraz ze wzrostem częstości spożywania węglowodanów wydłuża się czas utrzymywania się pH poniżej krytycznego. Istotnie bardziej kariogenne są produkty zawierające sacharozę i jednocześnie skrobię, np. słodkie bułki, niż zawierające wyłącznie sacharozę, a także te zawierające cukry o odczynie kwaśnym, np. słodzone napoje gazowane. Szczególną uwagę należy zwrócić na napoje energetyczne, powszechnie reklamowane w mediach jako produkty poprawiające wydolność fizyczną oraz koncentrację. Napoje te są spożywane przez nastolatków dość często. W składzie zawierają głównie cukier i substancje pobudzające, takie jak: kofeina, tauryna, guaryna, i związki chemiczne mające na celu poprawę koloru oraz smaku i zapachu. Stwierdzono, że po wypiciu napojów energetyzujących u młodzieży często występują objawy towarzyszące zawałowi serca, takie jak kołatanie serca oraz nudności. Nadużywanie tych produktów przyczynia się również do wzrostu poziomu agresji wśród młodzieży. Napoje tego typu zawierają bardzo dużą ilość cukru i w połączeniu z niezdrową dietą mogą się przyczyniać do rozwoju próchnicy zębów oraz otyłości. Kolejnym problemem mającym wpływ na stan zdrowia jamy ustnej w tym przedziale wiekowym są zaburzenia odżywiania, w tym uporczywe dążenie do utraty masy ciała w postaci anoreksji i bulimii, prowadzące do niedoborów składników odżywczych, witamin, obniżenia metabolizmu i zaniedbań higienicznych, co powoduje uszkodzenia zarówno tkanek twardych zębów (erozję i abrazję szkliwa, zwiększoną aktywność próchnicy), jak i tkanek miękkich (zanik brodawek nitkowatych języka, ból i pieczenie języka, nadżerki błony śluzowej, zakażenia grzybicze, stany zapalne kąta ust i czerwieni wargowej).[8,9]

Ryc. 5. Zdrowa przekąska.

Zalecenia dietetyczne obejmują:

• trzy regularne posiłki (śniadanie, obiad, kolacja) oraz dwa dodatkowe (drugie śniadanie i podwieczorek),
• minimum dwugodzinne przerwy pomiędzy posiłkami,
• niską zawartość cukru w diecie,
• unikanie niezdrowych przekąsek poprzez kształtowanie świadomego wyboru, np. lepiej wybrać jako przekąskę surowe lub zblanszowane warzywa bądź jogurt naturalny niż słodycze (ryc. 5),
• spożywanie słodyczy i pokarmów kwaśnych wraz z posiłkami głównymi – zmniejsza to ich szkodliwość,
• wyeliminowanie słodyczy, które rozpuszczają się przez długi czas (tym samym dłuższy jest też czas kontaktu z jamą ustną) oraz napojów słodzonych, gazowanych,
• picie wody niskosodowej, niskozmineralizowanej i niskosiarczanowej w ilości 1-1,5 litra dziennie, a soków owocowych tylko tłoczonych, bez dodatku cukru, pasteryzowanych, w ilości nie więcej niż 200 ml na dzień,
• żucie bezcukrowych gum do żucia lub gum zawierających ksylitol, które stymulują ilość wydzielanej śliny będącej źródłem wapnia, fosforanów oraz grup wodorotlenowych i w ten sposób zmieniają korzystnie jej skład, zwiększając ilość dwuwęglanu, a także przyspieszają neutralizację kwasów pojawiających się w jamie ustnej po spożyciu posiłku.[10-14]

Profilaktyka fluorkowa

Aktualnie suplementacja fluorkowa opiera się na metodach egzogennych. Dawniej stosowanie profilaktyki endogennej zalecano zawsze u dzieci w rejonach, gdzie poziom fluoru w wodzie był zbyt niski, opierając się na teorii, że spożycie jonów fluorkowych wzbogaca szkliwo rozwijającego się zawiązka zęba we fluor i tym samym uodpornia go na działanie kwasów. Istotnie tak jest, jednak zgodnie ze współczesnymi doniesieniami nie chroni to szkliwa przed próchnicą po wyrznięciu się zęba. Udowodniono, że działanie ochronne wywiera fluor nie ten wbudowany do szkliwa, ale ten obecny w otoczeniu zęba w czasie ataku kwasu w jamie ustnej. Działanie przeciwpróchnicowe zapewnia stała obecność fluoru w minimalnym stężeniu powyżej 0,009 ppm w pobliżu szkliwa. Oznacza to, że egzogenna stała podaż jonów fluorkowych na niskim poziomie do środowiska jamy ustnej jest podstawowym działaniem kariostatycznym.[15,16]

Egzogenna podaż fluoru w tym wieku obejmuje: