Pokrzywka

Rośliny mogą powodować reakcje pokrzywkowe w mechanizmie immunologicznym oraz – częściej – nieimmunologicznym (toksycznym). Pokrzywka immunologiczna, powstająca na skutek IgE-zależnej degranulacji mastocytów, typowo pojawia się u osób mających przewlekły, stały kontakt ze świeżymi owocami lub warzywami, często z dodatnim wywiadem w kierunku atopii. W zasadzie każda roślina może być czynnikiem wyzwalającym pokrzywkę immunologiczną – do najczęściej wymienianych w piśmiennictwie należą: seler (Apium graveolens), ziemniaki (Solanum tuberosum), gorczyca, kapusta warzywna (Brassica oleracea), papryka, sałata, truskawki, a także kauczukowiec brazylijski (Hevea brasiliensis), który stanowi najważniejszy surowiec do produkcji lateksu. W wyrobach lateksowych alergenami są białka powierzchniowe niedostatecznie wyekstrahowane z kauczukowca brazylijskiego, które mogą powodować pokrzywkę o ciężkim przebiegu. U osób uczulonych na kauczukowiec brazylijski/lateks może dochodzić do reakcji krzyżowych na owoce – banany lub jabłka. Do potencjalnych czynników wywołujących należą także inne owoce (kiwi, ananas, brzoskwinia, śliwka, mango, melon, cytryna), warzywa (pomidor, cebula, czosnek, marchew), zioła, ziarna, trawy czy drzewa.

Rośliny po obróbce cieplnej lub głębokim mrożeniu charakteryzują się mniejszym potencjałem alergizującym. Objawy kliniczne pojawiają się zwykle ok. 30 min po kontakcie z rośliną pod postacią świądu, rumienia, bąbli pokrzywkowych, pieczenia, niekiedy występują także pęcherzyki i wysięk. Pokrzywka kontaktowa immunologiczna jest jedną z dermatoz zawodowych u hodowców i handlarzy owoców, warzyw i przypraw (fasoli, sałaty, gorczycy, papryki), hodowców bawełny, pracowników zajmujących się obróbką drewna (np. drzewa tekowego)^1-4,9.

Częstszą postacią pokrzywki pochodzenia roślinnego jest pokrzywka powstająca w mechanizmie nieimmunolo­gicznym. Występuje ona typowo po kontakcie z pokrzywą zwyczajną (Urtica dioica), a rodzina pokrzywowatych jest najczęstszą przyczyną pokrzywek pochodzenia roślinnego. Na powierzchni liści tej grupy roślin znajdują się ostre włoski kłująco-parzące zawierające histaminę, serotoninę i acetylocholinę. Do pojawienia się zmian skórnych dochodzi u wszystkich eksponowanych osób, a bąble pokrzywkowe osiągają maksymalny rozmiar w ciągu ok. 3-5 min po ekspozycji. Objawy subiektywne, takie jak pieczenie i swędzenie, ustępują w ciągu 1-2 godz., natomiast mrowienie może się utrzymywać do 12 godz. Pokrzywkę nieimmunologiczną może wywołać także wiele innych gatunków roślin^1-4,9.

Fitofotodermatozy

Określa się je także mianem świetlnego zapalenia skóry (phytophotodermatitis) wywołanego przez rośliny. Stanowią grupę skórnych reakcji powstających w mechanizmie nieimmunologicznym po kontakcie skóry z roślinami zawierającymi substancje fototoksyczne oraz ekspozycji na promieniowanie ultrafioletowe. Do najczęstszych związków obecnych w roślinach, powodujących fitofotodermatozy należą furanokumaryny (psolareny, angelicyny). Występują one m.in. w rodzinie selerowatych (Apiaceae, dawniej baldaszkowate), do której należą np. kropidło wodne, barszcz zwyczajny, koper włoski, pietruszka zwyczajna, seler zwyczajny, lubczyk ogrodowy, barszcz Sosnowskiego, a także w rodzinie rutowatych (Rutaceae) z cytrusami, rutą zwyczajną i bergamotką. Do reakcji dochodzi często u osób opalających się na łąkach, koszących trawy oraz u dzieci bawiących się w ogrodzie. Typowy obraz kliniczny to pęcherze na rumieniowym podłożu, dobrze odgraniczone od otoczenia, z zajęciem odsłoniętych okolic skóry (twarz, kończyny górne i dolne), z obecnością charakterystycznej hiperpigmentacji^1-3,9.

Metody leczenia

Postępowanie terapeutyczne jest uzależnione od nasilenia zmian skórnych oraz stanu ogólnego pacjenta. W przypadku zmian o niewielkim nasileniu zazwyczaj wystarcza obfite przemycie miejsca kontaktu z rośliną wodą z mydłem, najlepiej po 5-10 min od ekspozycji, a objawy samoistnie ustępują. Aby zredukować uczucie pieczenia, palenia czy bólu, można stosować chłodne, wilgotne okłady. Zalecane jest unikanie ekspozycji na promieniowanie słoneczne przez minimum 48 godz. oraz stosowanie kremów z filtrem UV.

U pacjentów z poważniejszymi zmianami skórnymi, w przypadku reakcji z podrażnienia, alergicznego kontaktowego zapalenia skóry lub odczynów fitofototoksycznych, stosuje się miejscowe glikokortykosteroidy, przy nadkażeniu bakteryjnym – z dodatkiem podawanego miejscowo antybiotyku. Korzyści przynosi także włączenie do leczenia doustnych preparatów antyhistaminowych. W przypadku bardzo nasilonych reakcji wskazane jest doustne lub parenteralne podawanie glikokortykosteroidów.

Działania profilaktyczne

Bardzo istotne znaczenie mają działania prewencyjne, szczególnie w grupach zwiększonego ryzyka wystąpienia reakcji skórnych wywołanych przez rośliny. Podczas prac z roślinami wskazane jest stosowanie odzieży ochronnej, a po kontakcie z nimi dokładne mycie rąk. Istotne jest także stosowanie kremów w filtrem UV oraz miejscowych preparatów hydrofobowych wzmacniających barierę lipidową naskórka^1,10.

Podsumowanie

Reakcje skórne wywołane roślinami można podzielić na: kontaktowe zapalenie skóry z podrażnienia (mechanicznego lub chemicznego), alergiczne kontaktowe zapalenie skóry, pokrzywkę (immunologiczną i nieimmunologiczną) oraz fitofotodermatozy. Obraz kliniczny jest zróżnicowany – od łagodnych objawów skórnych pod postacią rumienia, świądu, do ciężkich reakcji toksycznych lub alergicznych. W celu postawienia właściwego rozpoznania należy przeprowadzić dokładny wywiad z pacjentem umożliwiający określenie ekspozycji na poszczególne gatunki roślin. Ważną rolę odgrywa postępowanie zapobiegawcze: używanie rękawiczek podczas pracy z roślinami oraz dokładne przemywanie skóry wodą po kontakcie. W leczeniu stosuje się miejscowe preparaty glikokortykosteroidowe, doustne leki przeciwhistaminowe, a w przypadku ciężkich reakcji – ogólne glikokortykosteroidy.

Fot. prof. Ireny Waleckiej na pierwszej stronie artykułu – Monika Szałek