Zaburzenia połykania mogą wynikać ze starzenia się, chorób neurodegeneracyjnych lub problemów mechanicznych.²³ W jednym z badań stwierdzono, że mniej więcej 23% osób w wieku ≥65 lat jest bezzębnych.²² Ponadto pacjenci mogą nie zawsze nosić protezy zębowe, nawet jeżeli je mają, a to może przyczyniać się do trudności w połykaniu i zwiększonej wrażliwości jamy ustnej, powodując zmniejszenie spożycia pokarmów i hipoglikemię. Połykanie może być również utrudnione ze względu na zmniejszenie wytwarzania śliny (prowadzące do suchości w jamie ustnej) z powodu starzenia się lub jako działanie niepożądane leków. Klinicyści powinni pytać o uzębienie i zdolność połykania, kiedy analizują przyczyny niedostatecznego spożycia pokarmów, zwłaszcza jeżeli prowadzi to do hipoglikemii. Kierowanie chorych do innych specjalistów, takich jak stomatolodzy, otolaryngolodzy i logopedzi, może być bardziej właściwe w celu ograniczenia występowania hipoglikemii i poprawy kontroli glikemii niż modyfikowanie leków i planu leczenia żywieniowego.

Czynność układu immunologicznego u osób starszych może być zaburzona z powodu chorób współistniejących, stosowanego leczenia lub naturalnego procesu starzenia się. Naraża to te osoby na większe ryzyko chorób przenoszonych drogą pokarmową. Czasami osoby starsze o ograniczonych dochodach dla oszczędności niechętnie wyrzucają żywność (np. wykazującą cechy zepsucia lub przechowywaną zbyt długo w lodówce). Z tych względów należy okresowo omawiać z pacjentami ogólne zasady zapewniania bezpieczeństwa żywności. Materiały ułatwiające prowadzenie poradnictwa w tym zakresie można znaleźć na stronach internetowych Food Safety and Inspection Service U.S. Department of Agriculture.²⁴

Kolejną istotną przeszkodą utrudniającą samodzielne leczenie osobom starszym ze zmianami neurologicznymi lub poznawczymi jest otępienie. Zależności między cukrzycą a otępieniem nie zostały dobrze poznane. Z jednego z ostatnio przeprowadzonych badań wynika, że cukrzyca, a także jej zła kontrola wiąże się z pogorszeniem funkcji poznawczych oraz większą progresją tego stanu.²¹ Otępienie może prowadzić do takich zachowań, jak pomijanie posiłków, dokonywanie złych wyborów żywieniowych oraz popełnianie innych błędów w leczeniu cukrzycy. Wskazane może być koordynowanie interwencji, takich jak korzystanie z usług dostarczania posiłków do domu lub instytucji żywienia zbiorowego oraz pomoc opiekunów. Poradnictwo żywieniowe u osób z nawet niewielkim otępieniem może wymagać upraszczania jadłospisów i potraw.

Wywiad dotyczący przyjmowanych leków

Polipragmazja jest częstym zjawiskiem w populacji osób starszych. Klinicyści powinni regularnie oceniać potencjalne interakcje między żywnością a lekami, zwłaszcza jeżeli chodzi o leki wpływające na łaknienie lub wywołujące suchość w ustach. W niektórych krajach można w tym celu korzystać z pomocy farmaceutów. Należy systematycznie zbierać wywiady dotyczące przyjmowanych leków oraz pór i częstotliwości posiłków, ponieważ zmiany leczenia mogą wymagać koordynacji posiłków i przyjmowania dawek leków.

Niedostatek żywności

Przeszkody natury finansowej mogą utrudniać niektórym osobom starszym dostęp do zdrowej żywności i ograniczać ich możliwości samodzielnej opieki. Do wskaźników możliwego niedostatku żywności należą: brak żywności w domu, częste występowanie hipoglikemii, zastępowanie zwykle spożywanych produktów innymi, utrata masy ciała oraz zamieszkiwanie obszarów geograficznych charakteryzujących się utrudnionym dostępem do taniej zdrowej żywności.²⁵ Pacjenci z takimi problemami mogą wymagać pomocy udzielanej przez instytucje opieki społecznej i organizacje charytatywne zajmujące się dożywianiem ubogich, między innymi w postaci programów ułatwiania dostępu do żywności oraz programów dystrybucji darmowych posiłków.

W Stanach Zjednoczonych dostępne są federalne programy tego rodzaju pomocy, takie jak Older Americans Act (Title III), Supplemental Nutrition Assistance Program oraz Senior Farmer’s Market Nutrition Programs.²⁵ Informacje o takich świadczeniach można znaleźć w internecie. Niekiedy wskazane jest, aby personel opieki zdrowotnej zachęcał osoby starsze do korzystania z takich programów, oferując im pomoc przy ustalaniu, czy są one uprawnione do oferowanych świadczeń, a także składaniu odpowiednich wniosków.¹³

W celu zmniejszenia kosztów uzyskiwania produktów żywnościowych o odpowiedniej wartości można doradzać pacjentom strategie optymalizowania wydatków na żywność. Osoby mające ograniczony dostęp do taniej lub odpowiednio zróżnicowanej żywności mogą odnosić korzyści z przyjmowania suplementów witamin i minerałów. Edukacja wskazująca na potrzebę przyjmowania leków przeciwcukrzycowych w zależności od pór posiłków, a nie o określonych porach dnia może ograniczyć występowanie hipoglikemii u tych osób.

Problemy z przygotowywaniem posiłków

Osoby starsze mogą potrzebować odpowiednio dostosowanych przyborów kuchennych i urządzeń ułatwiających spożywanie posiłków. Osoby w podeszłym wieku, które są niesprawne manualnie lub mają problemy ze wzrokiem, są bardziej narażone na urazy podczas przygotowywania posiłków, takie jak skaleczenia lub oparzenia. Odpowiednio zmodyfikowane przybory kuchenne, np. wyposażone w odpowiednie uchwyty, mogą być pomocne u pacjentów z drżeniem, neuropatią, chorobą zwyrodnieniową stawów lub małą siłą mięśni dłoni. Rękawice ochronne i deski do krojenia z gumowymi uchwytami mogą umożliwić zapobieganie urazom. Dostępny jest również odpowiedni sprzęt dla osób z zaburzeniami wzroku i słuchu, który można znaleźć w internecie, wyspecjalizowanych katalogach lub z pomocą wyszkolonego terapeuty zajęciowego.

Pomocne może być również zalecanie, aby osoby starsze, które są niesprawne manualnie, wykorzystywały odpowiednie komercyjnie dostępne półprodukty, takie jak pokrojone liście sałaty, marchewki lub główki kapusty, w celu zmniejszenia potrzeby samodzielnej obróbki żywności. Zachowanie niezależności pacjenta w zakresie przygotowywania posiłków może wymagać znacznego wykorzystania gotowych dań i mrożonek. Stosując takie produkty, należy pamiętać o tym, że wiele z nich zawiera więcej sodu lub mniej błonnika niż samodzielnie przygotowywane potrawy. Klinicyści powinni oferować odpowiednie wskazówki w tym zakresie i zezwalać na korzystanie z gotowych dań, jeżeli jest to niezbędne w celu utrzymania niezależności pacjentów pod względem przygotowywania posiłków.

Inne zagadnienia związane z żywieniem

Zapobieganie hipoglikemii

Aktywność fizyczna. Aktywność fizyczna może zwiększać insulinowrażliwość, ułatwiać utrzymanie odpowiedniej masy ciała oraz prowadzić do zwiększenia beztłuszczowej masy ciała u starszych chorych na cukrzycę, a wszystkie te korzyści mogą zwiększać skuteczność leczenia żywieniowego. Osoby starsze mogą też obserwować inne korzyści z aktywności fizycznej, takie jak poprawa łaknienia, zręczności i stabilności, a także lepsza kontrola glikemii.

Należy nauczyć pacjentów odpowiedniego zgrania w czasie wysiłków fizycznych, posiłków, przekąsek i pór przyjmowania leków w celu zapobiegania hipoglikemii. Nagłe zmiany zdolności poruszania się (np. z powodu choroby lub urazu) również mogą być przyczyną wahań glikemii. Należy zachęcać chorych do informowania personelu opieki zdrowotnej o takich zmianach, aby można było odpowiednio modyfikować leczenie i schematy posiłków w okresach istotnych zmian aktywności fizycznej lub wystąpienia innych nietypowych okoliczności.

Zarządzanie oznaczeniami glikemii. Częstotliwość samodzielnych pomiarów stężenia glukozy we krwi u osób starszych powinna być wyznaczana z uwzględnieniem różnic między bieżącą a docelową glikemią, a także sprawności fizycznej i umysłowej pacjentów, nawyków żywieniowych, planu leczenia, statusu finansowego oraz ryzyka hipo- i hiperglikemii. W celu zwiększenia niezależności pacjentów skonstruowano glukometry z dużymi wyświetlaczami i paskami, a także funkcją komunikatów głosowych. Ponieważ monitorowanie stężenia glukozy dostarcza informacji niezbędnych w leczeniu cukrzycy, niekiedy konieczne jest zapewnienie odpowiedniej pomocy ze strony opiekunów lub członków rodzin tych chorych, którzy nie są w stanie samodzielnie dokonywać oznaczeń stężenia glukozy we krwi.

Osoby starsze, które są pozbawione odpowiedniego wsparcia lub mieszkają same, wymagają rutynowej edukacji dotyczącej objawów podmiotowych i przedmiotowych hipo- i hiperglikemii.²⁵ Ponieważ starsi pacjenci są często niezdolni do samodzielnego leczenia hipoglikemii,^25,26 trzeba im systematycznie przypominać, w jaki sposób powinni w razie potrzeby uzyskać dostęp do leczenia lub pomocy innych osób.

Dodawanie do wyników oznaczeń glikemii odpowiednich komentarzy (np. dotyczących tego, czy pomiaru dokonano przed posiłkiem, czy po nim, a także jakie były okoliczności pomiaru lub działania podjęte w związku ze stwierdzonymi wartościami) może dostarczać klinicystom cennych informacji na temat wpływu pożywienia/węglowodanów na kontrolę glikemii.¹⁵ W przyszłości powszechniejsze wykorzystanie systemów ciągłego monitorowania glikemii w szczególnych grupach pacjentów, takich jak osoby starsze, może dostarczyć klinicystom szczegółowych informacji na temat wpływu żywienia na glikemię również wtedy, gdy nie dokonuje się systematycznych samodzielnych pomiarów stężenia glukozy we krwi. Ciągłe monitorowanie glikemii może być szczególnie użyteczne u chorych z zaburzeniami funkcji poznawczych lub niesprawnością fizyczną.

Pory posiłków. Pomijanie posiłków, ich nieregularne spożywanie, osłabione łaknienie oraz niedostateczne spożycie są częstymi przyczynami hipoglikemii u osób starszych. Epizody hipoglikemii mogą prowadzić do upadków oraz konieczności korzystania z doraźnej pomocy medycznej i dlatego wiele osób w starszym wieku chorych na cukrzycę obawia się hipoglikemii. Pomijanie posiłków może być spowodowane przeszkodami natury finansowej, zaburzeniami funkcji poznawczych lub izolacją społeczną. Osoby starsze, które mieszkają same, mogą też po prostu nie być zainteresowane przygotowywaniem posiłków.