Seksualność osób niepełnosprawnych intelektualnie

Niepełnosprawni intelektualnie są bardziej ufni, mniej świadomi niebezpieczeństwa, łatwowierni, bardziej ufają obcym, nie mają poczucia zagrożenia, postrzegani są jako osoby, którym i tak nikt nie uwierzy, które nie zrelacjonują przebiegu wydarzeń. Tym samym są bardziej narażeni na wykorzystywanie seksualne.¹² Badania na całym świecie potwierdzają, że aktywność seksualna osób z lekką i umiarkowaną niepełnosprawnością intelektualną nie odbiega istotnie od aktywności pozostałej części społeczeństwa. Jest natomiast mniejsza w grupie osób z głębszą niepełnosprawnością.¹⁷ Trudność kształtowania i rozumienia własnej seksualności polega na tym, że rozwój somatyczny nie dokonuje się równolegle z rozwojem emocjonalnym. Do czynników zaburzających kształtowanie się prawidłowej osobowości osób niepełnosprawnych intelektualnie należy osłabiona samokontrola i krytycyzm oraz wynikająca z nich niska samoocena i nadmierna ufność, identyfikacja z rolą społeczną dziecka, problemy w budowaniu własnych potrzeb, słabe funkcjonowanie w rolach społecznych, słaby poziom myślenia przyczynowo-skutkowego, niski poziom aktywności społecznej, słabe różnicowanie zachowań poprawnych, mały zakres wiedzy, trudność w definiowaniu własnych emocji.⁹ Zaspokojenie każdej potrzeby, w tym seksualnej, odbywa się poprzez uruchomienie trzech procesów: konkretyzacji – wybierania zachowań efektywnych i ograniczania nieefektywnych, mentalizacji – uświadamiania sobie potrzeby seksualnej oraz sposobów jej zaspokajania, socjalizacji – podporządkowywania sposobu zaspokajania potrzeby seksualnej określonym wymaganiom i hierarchii wartości społecznych.⁹

Osoby niepełnosprawne intelektualnie ze względu na gorsze zapamiętywanie informacji i trudności w uczeniu się wiążą wszelkie doświadczenia, sytuacje, emocje towarzyszące z pierwszymi doznaniami seksualnymi. W niekorzystnych warunkach może dojść do utrwalenia nieprawidłowego sposobu uzyskiwania satysfakcji seksualnej. Osoby niepełnosprawne intelektualnie mają słabo rozwiniętą mentalizację potrzeb seksualnych uwarunkowaną słabym zasobem doświadczeń i odbieranych bodźców. W procesie konkretyzacji często zatrzymują się na etapie autoerotyki (masturbacja) i to ona staje się najłatwiejszym i najskuteczniejszym sposobem rozładowania napięcia seksualnego.

Gdy osoby niepełnosprawne intelektualnie zaczynają dojrzewać i odczuwać swoją seksualność, należy rozpocząć właściwą edukację – wyjaśniać, czym jest dojrzewanie i jakie są jego objawy, zmniejszać lęk związany ze zmianami fizycznymi i fizjologią seksualności, uczyć intymności zachowań seksualnych i przede wszystkim nie wzbudzać poczucia winy z powodu odczuwania seksualności. Niepełnosprawni intelektualnie ze względu na pewne cechy, jak duża ufność, zaburzona zdolność myślenia abstrakcyjnego, zbyt mała wiedza na temat swojej seksualności, nieumiejętność właściwej komunikacji, lęk przed odrzuceniem, poczucie dużej zależności i autorytetu dorosłych i opiekunów, łatwo mogą paść ofiarą nadużyć seksualnych. Podstawą diagnozowania w takich sytuacjach jest przede wszystkim obserwacja pacjenta, jego reakcji na osoby z najbliższego otoczenia, na neutralny, przyjacielski dotyk. Czasami lęk, niepokój, rozdrażnienie, zachowania agresywne bądź zmiana dotychczasowych zachowań może sugerować problem, z którym osoba niepełnosprawna intelektualnie nie umie sobie poradzić.¹⁸ Niekiedy problemy z kontrolowaniem zachowań seksualnych mogą prowadzić do naruszenia powszechnie obowiązujących norm bądź wolności seksualnej innych osób.⁹ Zgodnie z teorią Francoeura nieprawidłowe zachowania seksualne mogą na przykład być spowodowane odtwarzaniem roli sprawcy negatywnych doświadczeń.¹⁹

Co robić, by seksualność nie była tematem tabu

Najprostsze porady dotyczące seksualności mogące mieć zastosowanie w codziennej praktyce są następujące:

• edukacja seksualna powinna trwać od urodzenia; już dziecko należy uczyć nazw narządów płciowych, poznawać zmiany w wyglądzie fizycznym, zmiany fizjologiczne (miesiączka, ejakulacja), zasady współżycia społecznego; dziecko powinno ćwiczyć umiejętność nawiązywania, podtrzymywania i rozwijania kontaktów z drugim człowiekiem⁹
• wiedza powinna być dostosowana do stopnia rozwoju intelektualnego
• uczyć, jakie zachowania są prawidłowe i w jakich sytuacjach można przejawiać dane zachowanie, które zachowania są akceptowane społecznie, a które wymagają intymności
• uczyć asertywności, nazywać emocje i uczucia
• przekazywać rzetelną, obiektywną wiedzę
• uczyć, że nie każdy człowiek jest dobry, że nie każdemu można okazywać takie same emocje (bliski-obcy), uczyć odróżniać dobro od zła
• trzeba nauczyć się rozpoznawać fizyczne oznaki nadużyć seksualnych – nieprzypadkowe uszkodzenia ciała, otarcia, zaczerwienienia w okolicach intymnych
• umieć obserwować i uczyć obserwować opiekunów pod kątem zmian zachowania; niepokój, napięcie, agresja, autoagresja, izolacja społeczna, unikanie bliskości fizycznej, nadwrażliwość na dotyk – to zachowania, które gdy pojawiają się nagle, mogą świadczyć o szeroko pojętym stresie przeżywanym przez osobę niepełnosprawną intelektualnie wskutek traumatycznej sytuacji; analiza okoliczności występowania podobnych zachowań może naprowadzić na źródło przeżywanego stresu
• nie nazywać czynności związanych z fizjologią seksualności (masturbacji) czymś złym, nie wzbudzać poczucia winy i nie karać osób niepełnosprawnych intelektualnie za odczuwanie seksualności
• uczyć rozmawiać o seksualności z niepełnosprawnymi intelektualnie.^8,9,12,20