Program profilaktyki chorób układu krążenia (ChUK) jest skierowany do pacjentów w wieku 35-65 lat, u których dotychczas nie rozpoznano schorzeń z tego zakresu. Na podstawie przeprowadzonych badań (badanie podmiotowe, pomiar ciśnienia tętniczego i badania laboratoryjne) ocenia się ryzyko wystąpienia chorób układu krążenia oraz ustala dalsze zalecenia. Z programu można skorzystać raz na 5 lat w placówce podstawowej opieki zdrowotnej. Jednym z najważniejszych badań profilaktycznych dla palaczy jest regularny pomiar ciśnienia tętniczego, który umożliwia wczesne rozpoznanie nadciśnienia tętniczego i zapobieganie poważnym powikłaniom narządowym. Badanie elektrokardiograficzne może ujawnić cechy niedokrwienia serca, przebytego zawału lub innych zmian przerostowych mięśnia sercowego. Kluczowe są działania ukierunkowane przede wszystkim na ograniczenie nałogu palenia tytoniu. U nałogowych palaczy (≥20 papierosów/24 h) zakończenie palenia tytoniu obniża ryzyko chorób sercowo-naczyniowych w ciągu 5 lat, chociaż pozostaje ono podwyższone poza obserwacją 5-letnią¹⁷.

Wpływ palenia tytoniu na narząd wzroku

Palenie tytoniu wpływa negatywnie na narząd wzroku. Oprócz bezpośrednich skutków działania dymu tytoniowego, jak łzawienie oczu, wieloletnie palenie jest modyfikowalnym czynnikiem ryzyka rozwoju zaćmy i zwyrodnienia plamki żółtej związanego w wiekiem (AMD – age-related macular degeneration). Obie choroby są najczęstszymi przyczynami utraty wzroku. Zaleca się okresową kontrolę okulistyczną po 50 r.ż.

Osteoporoza

Nikotynizm jest także czynnikiem ryzyka rozwoju osteoporozy. W jej diagnostyce obowiązuje standardowe postępowanie obejmujące badanie podmiotowe i przedmiotowe oraz badanie densytometryczne u chorych z podejrzeniem zwiększonego ryzyka złamań lub po jego stwierdzeniu.

Palenie tytoniu a jama ustna

Z istotnych zagadnień warto przypomnieć o szkodliwym działaniu dymu papierosowego na jamę ustną. U palaczy częściej rozwija się próchnica oraz występują choroby błony śluzowej jamy ustnej i przyzębia. Regularne kontrole stomatologiczne odgrywają ważną rolę w profilaktyce i we wczesnym wykrywaniu schorzeń. Palenie tytoniu ma także wpływ na wyniki leczenia chirurgicznego i zachowawczego oraz na odległe wyniki leczenia implantologicznego¹⁸.

Nowotwory

Nowotwory złośliwe są pierwszą przyczyną przedwczesnej umieralności (tj. w wieku 20-64 lat), szczególnie w populacji kobiet¹⁹, oraz drugą, po chorobach układu sercowo-naczyniowego, przyczyną wszystkich zgonów w Polsce (około 25%)⁵. Nikotynizm jest jedną z najważniejszych przyczyn nowotworów, którym można zapobiec. Około 27% wszystkich nowotworów przypisuje się paleniu tytoniu²⁰. Obserwowane od kilku lat trendy zachorowalności i umieralności z powodu nowotworów złośliwych w Polsce są determinowane strukturą wieku populacji oraz zmianami w ekspozycji na czynniki rakotwórcze, głównie palenie tytoniu. Od ponad dekady umieralność kobiet z powodu nowotworów złośliwych płuca jest wyższa niż z powodu raka piersi, natomiast wśród zachorowań udział nowotworów piersi jest ponaddwukrotnie wyższy niż nowotworów płuca. Od 2016 roku struktura zachorowań mężczyzn na nowotwory złośliwe wykazuje podobny rozkład jak w innych rozwiniętych krajach Europy – rak gruczołu krokowego jest najczęstszym nowotworem mężczyzn (około 20%), a rak płuca zajmuje drugą pozycję¹⁹. Kolejne miejsce wśród najczęstszych nowotworów u mężczyzn zajmują nowotwory jelita grubego z rosnącą tendencją zachorowalności i rak pęcherza moczowego.

Rak płuca

Rak płuca jest najczęściej rozpoznawanym nowotworem złośliwym w Polsce. To jeden z nielicznych nowotworów, w którym znamy tak silny czynnik etiologiczny jak narażenie na dym tytoniowy. Tylko ok. 10% chorych z tym rozpoznaniem to osoby nigdy niepalące papierosów. Niska przeżywalność chorych na raka płuca wiąże się z długotrwałym bezobjawowym przebiegiem schorzenia i jego rozpoznaniem dopiero w zaawansowanym stadium. Dla osób szczególnie zagrożonych wystąpieniem choroby realizowany jest Ogólnopolski Program Wczesnego Wykrywania Raka Płuca. Zakłada on rozpoznanie nowotworu we wczesnym stopniu zaawansowania, co zwiększa odsetek wyleczeń i daje szansę na poprawę pesymistycznych statystyk. Z profilaktyki w ramach finansowanego przez Narodowy Fundusz Zdrowia (NFZ) projektu może skorzystać pacjent w wieku 55-74 lat z wywiadem nikotynizmu ok. 20 paczkolat, któremu nie udało się zerwać z nałogiem na więcej niż 15 lat. Program funkcjonuje od 2020 roku, ale nadal zbyt mało pacjentów z niego korzysta. Wykonuje się niskodawkową tomografię komputerową bez dożylnego podania środka kontrastowego, o dawce promieniowania stanowiącej 10-30% dawki standardowego badania tomograficznego klatki piersiowej. Z programu przesiewowego w kierunku rozpoznania raka płuca mogą skorzystać także osoby palące nałogowo (z wywiadem nikotynizmu co najmniej ok. 20 paczkolat) w wieku 50-74 lat, którym nie udało się rzucić palenia na więcej niż 15 lat i które mają dodatkowe czynniki ryzyka: narażenie zawodowe na działanie krzemionki, berylu, niklu, chromu, kadmu, azbestu, związków arsenu, spalin silników, dymu ze spalania węgla kamiennego, radonu; dodatni wywiad w kierunku raka płuca, chłoniaka, raka głowy i szyi lub nowotwory zależne od palenia tytoniu, np. raka pęcherza moczowego; dodatni wywiad rodzinny w kierunku raka płuca lub chorują na POChP albo idiopatyczne włóknienie płuc²¹. Realizacja programu przewidziana jest do końca 2023 roku.

Nowotwory głowy i szyi

Do nowotworów głowy i szyi zaliczamy ponad 20 różnych lokalizacji anatomicznych. Najczęściej występującymi nowotworami złośliwymi są rak płaskonabłonkowy i rak brodawkowaty tarczycy. Ekspozycja na alkohol i dym tytoniowy to główne czynniki wpływające na powstanie nowotworów błon śluzowych górnych dróg oddechowych i górnej części przełyku. W ostatniej dekadzie obserwuje się wzrost zachorowania na nowotwory głowy i szyi o mniej więcej 25%. Program profilaktyki pierwotnej i wczesnego wykrywania nowotworów głowy i szyi jest skierowany do osób w wieku 40-65 lat, przede wszystkim do nałogowych palaczy, osób nadużywających alkoholu, chorych z podwyższonym ryzykiem zakażenia wirusem brodawczaka ludzkiego (HPV – human papilloma virus), a także tych, u których w badaniu podmiotowym przez ponad 3 tygodnie stwierdza się jeden z niżej wymienionych objawów (niezwiązanych z infekcją górnych dróg oddechowych):

• pieczenie języka
• niegojące się owrzodzenie i/lub czerwone albo białe naloty w jamie ustnej
• ból gardła
• przewlekła chrypka
• guz na szyi
• niedrożność nosa lub krwawy wyciek z nosa
• dysfagia lub odynofagia.

Szczegóły realizacji programu i placówki biorące udział w projekcie można znaleźć na stronie internetowej https://pacjent.gov.pl/programy-profilaktyczne/nowotwory-glowy-i-szyi.

Rak szyjki macicy

Rak szyjki macicy jest obecnie szóstym (dane z 2019 r.) pod względem częstości występowania nowotworem złośliwym u kobiet¹⁸. Główną przyczyną zachorowania na raka szyjki macicy jest HPV, który tworzy środowisko sprzyjające transformacjom nowotworowym. Zakażenie HPV jest bezobjawowe. W przypadku zakażenia onkogennym podtypem wirusa (przede wszystkim podtyp 16 i 18) palenie papierosów zwiększa ryzyko zachorowania dwukrotnie. Umieralność i zachorowalność z powodu tego nowotworu wykazują systematyczną tendencję malejącą. U pacjentek palących szczególnie należy pamiętać o regularnych kontrolach ginekologicznych i profilaktyce. W trakcie konsultacji ginekologicznej przeprowadza się badanie ginekologiczne, USG narządów rodnych czy badanie cytologiczne. Algorytmy zgodnie z rekomendacjami międzynarodowych grup ekspertów zajmujących się profilaktyką w zakresie patologii szyjki macicy zostały podzielone na dwa przedziały wiekowe. Kobietom przed 30 r.ż. zaleca się wykonywanie badań cytologicznych co 1-3 lata (w zależności od poprzedniego wyniku cytologii), natomiast od 30 do minimum 59 r.ż. – testów w kierunku wykrycia typów wirusa HPV wysokiego ryzyka²². Kobiety w wieku 25-59 lat mogą skorzystać z finansowanego przez NFZ programu profilaktyki raka szyjki macicy, jeżeli nie miały wykonywanego przesiewowego badania cytologicznego w ciągu ostatnich 3 lat.

Rak pęcherza moczowego

Rak pęcherza moczowego jest najczęściej występującym nowotworem w obrębie układu moczowego, czwartym pod względem zachorowania wśród mężczyzn i ósmym wśród kobiet. Nowotwory pęcherza moczowego są rozpoznawane głównie u mężczyzn po 45 r.ż. (98% przypadków), a największa zachorowalność jest obserwowana w grupie wiekowej 80-84 lata¹⁹. Znaczącą rolę w patogenezie tego nowotworu przypisuje się paleniu tytoniu, które jest związane z mniej więcej 50% rozpoznawanych przypadków raka²³, a ryzyko wzrasta wraz z liczbą wypalanych dziennie papierosów. Zaprzestanie palenia zmniejsza ryzyko zachorowania o 30-60% w ciągu 4 lat od zerwania z nałogiem²⁴. Najczęstszym objawem raka pęcherza moczowego jest krwiomocz o charakterze nawracającym lub stałym, przebiegający bez dolegliwości bólowych, który zgłasza ok. 85% chorych. Wśród innych objawów obserwuje się: częstomocz, bolesne oddawanie moczu, pieczenie w trakcie mikcji oraz uczucie nieopróżnionego pęcherza moczowego po mikcji. W zaawansowanym raku pęcherza moczowego chory zgłasza bóle brzucha zlokalizowane w podbrzuszu, bolesne parcie i ból w okolicy lędźwiowej. Powyższe symptomy raka pęcherza moczowego stanowią bezwzględną podstawę do rozpoczęcia diagnostyki w kierunku nowotworu pęcherza moczowego. U pacjenta podającego powyższe symptomy należy wykonać badanie ogólne moczu oraz badanie ultrasonograficzne jamy brzusznej z oceną nerek, pęcherza i gruczołu krokowego. W razie stwierdzania nieprawidłowych wyników badań pacjenta należy skierować na konsultację urologiczną, by pogłębić diagnostykę w kierunku raka pęcherza moczowego.