Pancytopenia to spadek liczby krążących krwinek w zakresie wszystkich trzech linii: czerwonokrwinkowej, białokrwinkowej i płytkowej. Oznacza to poważne zaburzenia w procesie hematopoezy w szpiku kostnym lub skrócenie czasu przeżycia krwinek w krążeniu. Hematopoeza jest procesem bardzo dynamicznym, a fizjologiczny czas przeżycia krwinek, zwłaszcza leukocytów, krótki, dlatego nie powinny nas dziwić wahania liczby krwinek w kolejnych oznaczeniach, nawet wykonywanych z dnia na dzień. Dodatkowo pomiary laboratoryjne dotyczą leukocytów z puli krążącej, natomiast w rzeczywistości mamy do czynienia także z pulą rezerwową, zalegającą przy ścianach zatok żylnych śledziony, wątroby i szpiku. Uwalnianie tej rezerwy widać świetnie, jeśli morfologię krwi wykonamy u pacjenta po posiłku, po wysiłku fizycznym, w stresie lub chociażby po wypaleniu papierosa. Liczba płytek krwi jest z reguły stabilniejsza, niemniej nieraz można spotkać błędy laboratoryjne polegające na powstawaniu zlepów płytkowych in vitro, co częstokroć sygnalizuje laboratorium w tym samym wyniku, a wymaga oznaczenia morfologii w próbce pobranej na inny antykoagulant – cytrynian lub wersenian magnezu. Liczba czerwonych krwinek waha się spontanicznie w mniejszym stopniu. Zaburzenia ich produkcji oddaje w sposób szybszy i czulszy liczba postaci niedojrzałych – retikulocytów (oznaczenie rutynowe i dość dostępne). Obniżenie liczby retikulocytów wskazuje na brak rezerw szpikowych i pozwala przewidywać dalszy spadek parametrów z czasem.

Co zrobić z pancytopenią w gabinecie POZ?

Pancytopenia to poważne zaburzenie wymagające z reguły diagnostyki szpitalnej. Oczywistymi wskazaniami do skierowania do szpitala będzie niedokrwistość (<7-9 g/dl), małopłytkowość (<10 000-30 000/µl) oraz gorączka przy neutropenii <1000/µl. Ważnym czynnikiem decyzyjnym jest także obecność objawów ogólnych, takich jak znaczne osłabienie, niewspółmierne do stopnia niedokrwistości, istotne chudnięcie i zlewne poty nocne. Należy zwrócić uwagę, czy małopłytkowości towarzyszy jawne krwawienie bądź kliniczna skaza małopłytkowa – drobne punkcikowate wybroczyny na grzbietach dłoni, przedramionach, przednich powierzchniach pod­udzi oraz na błonach śluzowych jamy ustnej. W takich przypadkach hospitalizacja jest konieczna nawet przy wyższej liczbie płytek. Co może jednak zrobić lekarz POZ, jeśli pacjent nie ma powyższych wskazań do hospitalizacji, w oczekiwaniu na przyjęcie przez hematologa? Po pierwsze, zaplanować kontrolę morfologii i ocenić dynamikę zmian. Po drugie, przeprowadzić wstępną diagnostykę różnicową, poszukując przyczyn nowotworowych i nienowotworowych pancytopenii.