Odleżyny występują u pacjentów w różnych grupach wiekowych, szczególnie jednak dotyczą osób w podeszłym wieku, objętych opieką domową oraz hospitalizowanych. Przyczyniają się do bólu i cierpienia, obniżają jakość życia, zwiększają chorobowość oraz mogą być przyczyną śmierci.

Polskie Towarzystwo Leczenia Ran definiuje odleżynę jako „ograniczone uszkodzenie skóry i głębszych tkanek prowadzące do owrzodzenia. Powstałe uszkodzenie jest konsekwencją nieprawidłowego ukrwienia w wyniku ucisku o charakterze długotrwałym lub powtarzającym się oraz tarcia i działania sił”¹.

Wszelkie działania związane z identyfikacją czynników ryzyka, profilaktyką i leczeniem odleżyn mają charakter interdyscyplinarny i wymagają pracy zespołowej (lekarz, pielęgniarka, fizjoterapeuta).

Czynniki ryzyka

Istnieje wiele czynników ryzyka rozwoju odleżyn, dlatego bardzo ważne staje się ich indywidualne określenie. Wśród najczęściej wymienianych znajdują się:

• bezruch oraz obniżona aktywność fizyczna – wpływają niekorzystnie na oddziaływanie sił mechanicznych. Tak dzieje się między innymi w przypadku unieruchomienia spowodowanego urazami, złamaniami, u pacjentów z porażeniami i niedowładami czy też długotrwałym lub czasowym unieruchomieniem związanym z leczeniem
• wpływ wilgoci i starzenia się na skórę – szczególnie dotyczy to chorych z zaburzeniami zwieraczy odbytu i cewki moczowej, a także osób, które mają zmiany troficzne na skórze, wypryski, alergie, i tych, u których występuje wysuszenie skóry zmniejszające jej elastyczność
• zaburzenia odżywiania: zagrożenie niedożywieniem i niedożywienie – są to stany charakteryzujące pacjentów z zespołami otępiennymi, chorobą Parkinsona i cukrzycą. Brak tkanki tłuszczowej powoduje spadek tolerancji skóry na ucisk i wzrost ryzyka powstania odleżyn. Szczególnie niebezpieczne są niedobory białka (hipoalbuminemia) oraz pierwiastków cynku i żelaza, a także witamin C i B₁₂
• zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej – czynnikami ryzyka są tu zarówno odwodnienie, jak i obrzęk; oba są przyczyną pogorszenia stanu skóry
• zaburzenia psychofizyczne i choroby psychiczne, zwłaszcza w przypadku seniorów cierpiących na zaburzenia funkcji poznawczych i/lub depresję
• wiek – osoby starsze są szczególną grupą ryzyka z powodu zmniejszenia mobilności, spadku elastyczności skóry i ubytku masy mięśniowej
• płeć – kobiety mają skórę fizjologicznie cieńszą niż mężczyźni i w związku z tym dwukrotnie częściej rozwijają się u nich odleżyny
• typ budowy – wychudzenie powoduje zmniejszenie ochrony nad wyniosłościami kostnymi, natomiast otyłość zwiększony ucisk na tkankę kostną i w konsekwencji uszkodzenie skóry oraz tkanek głębiej położonych
• temperatura ciała – podwyższona wpływa na zwiększenie wilgotności skóry, zaś obniżona powoduje zaburzenia perfuzji poprzez obkurczenie naczyń krwionośnych
• czynniki środowiskowe – niewydolność opiekuńcza, zaniedbania pielęgnacyjne
• czynniki socjalne i ekonomiczne
• temperatura otoczenia – zbyt wysoka może powodować zwiększoną potliwość, zbyt niska – skurcz naczyń krwionośnych
• leki: psychotropowe, przeciwbólowe, anksjolityczne, steroidowe i antybiotyki – wpływają na sprawność psychomotoryczną
• choroby i stany współistniejące: choroby sercowo-naczyniowe, układu krwiotwórczego (niedokrwistość), zaburzenia w układzie neurologicznym (udar mózgu, stwardnienie rozsiane, zespoły otępienne), zaburzenia metaboliczne (cukrzyca), choroby nowotworowe, infekcje, choroby układu oddechowego (astma, zapalenia płuc i oskrzeli), nikotynizm, stan terminalno-agonalny¹.

Skale oceny ryzyka rozwoju odleżyn

W praktyce klinicznej identyfikację pacjentów z grupy ryzyka ułatwia zastosowanie skal do oceny ryzyka rozwoju odleżyn. Narzędzia te powinny być obowiązkowym elementem całościowej oceny geriatrycznej (COG) przeprowadzanej zarówno w warunkach szpitalnych, jak i przez lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej. Wszystkie te skale uwzględniają liczne uwarunkowania procesu tworzenia się odleżyn.

Do najstarszych i najczęściej stosowanych można zaliczyć skalę Doreen Norton (tab. 1), która uwzględnia następujące parametry: stan fizyczny, stan świadomości, aktywność, zdolność przemieszczania się, stopień samodzielności przy zmianie pozycji ciała, nietrzymanie moczu i stolca. Każdy parametr jest oceniany od 1 pkt do 4 pkt. Badany może uzyskać maksymalnie 20 pkt; wynik <14 pkt wskazuje na możliwość rozwoju odleżyn^2,3.