Niedożywienie i ryzyko żywieniowe są częstym problemem wśród pacjentów z chorobami układu pokarmowego. Ich przyczynami są między innymi: zapalenia jelit, zapalenie trzustki, ostre zapalenie wątroby, niealkoholowe stłuszczenie wątroby, marskość wątroby, choroba trzewna, stany po gastrektomii, w których żywność medyczna ma zastosowanie^16,17.

Pacjenci nefrologiczni z ryzykiem żywieniowym, szczególnie z przewlekłą chorobą nerek (leczoną zachowawczo i nerkozastępczo), odnoszą korzyści z zastosowania ONS (m.in. poprawa stanu odżywienia u chorych dializowanych).

Żywność medyczna ma zastosowanie także w pulmonologii (np. chorym z wyniszczeniem w przebiegu przewlekłej obturacyjnej choroby płuc podaje się często małą ilość diety przemysłowej doustnej wysokoenergetycznej, co pozwala uniknąć poposiłkowej duszności i uczucia pełności).

W przypadku chorób sercowo-naczyniowych niedożywienie wymagające wsparcia doustnego występuje między innymi u osób z niewydolnością serca (według różnych badań u 8-57% chorych z tej grupy stwierdza się niedożywienie) – zastosowanie ONS jest pierwszym wyborem u pacjentów, którzy mogą bezpiecznie połykać¹⁸. Na niedożywienie wymagające wsparcia doustnego cierpią także pacjenci hematoonkologiczni (w tym chorzy po przeszczepieniu szpiku) i z chorobami reumatologicznymi.

W trakcie rekonwalescencji po zabiegu operacyjnym lub hospitalizacji niezabiegowej jednocześnie powinno się prowadzić terapię schorzenia zasadniczego i chorób współistniejących, rehabilitację, postępowanie dietetyczne lub leczenie żywieniowe oraz wsparcie psychologiczne. Szczególnego postępowania wymagają chorzy, którzy przeżyli stan krytyczny i zostali wypisani z oddziału intensywnej terapii do innego oddziału lub do domu – jest to początek długiej i żmudnej drogi do wyzdrowienia. U pacjentów tych występuje wyraźne upośledzenie czynnościowe, poznawcze i psychologiczne, które wpływa na krótkoterminową i długoterminową rekonwalescencję, zdolność powrotu do pracy oraz na jakość życia. PICS (post-intensive care syndrome) to zespół nowych lub pogorszenie istniejących dysfunkcji fizycznych, zaburzeń psychologicznych, zaburzeń poznawczych lub nieudany powrót do funkcjonowania w społeczeństwie po hospitalizacji na oddziale intensywnej terapii. Rehabilitacja żywieniowa po chorobie krytycznej rzadko bywa priorytetem, podczas gdy u niedożywionych chorych występuje między innymi ogromne zapotrzebowanie na składniki odżywcze po wypisie ze szpitala (długoterminowo nawet 35 kcal/kg m.c./24 h i do 2,0-2,5 g białka/kg m.c./24 h). Pacjenci ci powinni długoterminowo codziennie otrzymywać ONS i być pod opieką dietetyka¹⁹.

W neurologii u pacjentów bez zaburzeń połykania lub z zaburzeniami połykania umożliwiającymi jedzenie doustne żywność medyczną stosuje się w leczeniu i profilaktyce nie­dożywienia na przykład u chorych z udarem mózgu, wielonaczyniowym uszkodzeniem mózgu lub stwardnieniem zanikowym bocznym. Pacjenci z zaburzeniami połykania (niekwalifikujący się do żywienia drogą zgłębnika) wymagają oceny neurologopedycznej i zastosowania ONS umożliwiających modyfikację gęstości diety²⁰.

Żywność medyczna jest wykorzystywana w rehabilitacji żywieniowej w niedożywieniu i wyniszczeniu w przebiegu psychogennych zaburzeń odżywiania oraz w leczeniu niedożywienia w innych chorobach psychicznych. U tych pacjentów poprawa i utrzymanie stanu odżywienia pozwalają bezpiecznie kontynuować terapię psychiatryczną.

W bariatrii ONS są wskazane w zapobieganiu wystąpieniu niedoborów pokarmowych u pacjentów po zabiegach chirurgicznego leczenia otyłości i w leczeniu niedożywienia, jeśli takie wystąpi. W dobie tzw. nowych leków odchudzających i rosnącego stosowania analogów glukagonopodobnego peptydu typu 1 (GLP1 – glucagon-like peptide 1) znaczącym problemem staje się duża redukcja beztłuszczowej masy ciała u pacjentów i związana z tym sarkopenia, w tym sarkopenia osteo­peniczna, która wymaga zoptymalizowania postępowania dietetycznego (m.in. zwiększonej podaży białka) połączonego z właściwym treningiem fizycznym. Otyłość sarkopeniczna jest sytuacją kliniczną, w której właściwie dawkowany preparat ONS (w zależności od potrzeb kompletny lub będący źródłem białka) może pomóc w walce z sarkopenią^21,22.

Doustne diety przemysłowe mają zastosowanie u pacjentów z problemami ortopedycznymi. Włączane między innymi przed operacją i po jej przeprowadzeniu mogą zapobiegać powikłaniom po złamaniu biodra u osób starszych²³.

Ponad 10% dorosłych pacjentów podstawowej opieki zdrowotnej ma objawy niedożywienia – problem dotyczy szczególnie osób wypisanych ze szpitala i seniorów. Żywność medyczna powinna być stosowana w tych przypadkach jako uzupełnienie diety (jeśli jest ona niewystarczająca i o ile pacjent może się odżywiać doustnie)²⁴.

Pacjenci z zaburzeniami metabolizmu glukozy wymagający ONS powinni otrzymywać przeznaczone dla nich preparaty, które mają niski indeks glikemiczny, niską zawartość cukru, wysoką zawartość białka, niską osmolarność w celu dobrej tolerancji diety oraz zawierają błonnik, tak aby wspierać kontrolę glikemii.

Stosowanie ONS u pacjentów z niedożywieniem cierpiących z powodu chorób zakaźnych (np. HIV bądź COVID-19) również przynosi pozytywne skutki^25,26.

Korzyści ze stosowania ONS

Stosowanie żywności medycznej w leczeniu i profilaktyce niedożywienia daje liczne korzyści. U pacjentów ze wskazaniami, pod warunkiem właściwego prowadzenia terapii, dzięki doustnej żywności medycznej można zapobiegać niedożywieniu lub je leczyć. Poprawa spożycia pokarmu nie jest jednak jedyną korzyścią. Leczeniem takim można zmniejszyć ryzyko powikłań (w tym pooperacyjnych) i readmisji do szpitala u osób niedożywionych, w tym seniorów, utrzymać masę mięśni i sprawność fizyczną, skrócić czas hospitalizacji, zmniejszyć ryzyko przerwania terapii u pacjentów onkologicznych, poprawić jakość życia – wszystko to ma wymierne efekty merytoryczne i finansowe^4,27-30.

Wybór i dawka preparatu oraz czas leczenia

Wbrew pozorom stosowanie doustnej żywności nie jest proste. Wymaga wnikliwej oceny chorób pacjenta, ryzyka żywieniowego, a także problemów metabolicznych. Czynniki te wraz z planem leczenia wpływają na wybór preparatu, jego dawkę i czas prowadzenia terapii.

Preparaty są dostępne w aptece bez recepty i teoretycznie mogą być zalecone przez: lekarza, pielęgniarkę, farmaceutę, rehabilitanta, a także opiekunów chorych. W praktyce nieumiejętny wybór preparatu, zbagatelizowanie potrzeb i objawów pacjenta oraz nieznajomość zasad leczenia żywieniowego (i ich niuansów charakterystycznych dla poszczególnych jednostek chorobowych) mogą prowadzić do niepowodzenia terapii. Ponadto należy pamiętać, że nieskuteczność terapii wymaga rozważenia wskazań do zastosowania innego rodzaju leczenia żywieniowego.

Jaki pacjent kwalifikuje się do leczenia ONS?

Niezależnie od przyczyny niedożywienia/ryzyka żywieniowego osoba kwalifikująca się do leczenia ONS to chory jedzący/pijący drogą naturalną oraz rozumiejący (pacjent lub opiekun) potrzebę i zasady leczenia. Spożywanie żywności u tego pacjenta jest niewystarczające w stosunku do potrzeb i przewiduje się, że tylko ono nie zaspokoi jego wymagań żywieniowych.

Kwestia dawki preparatu pozostaje otwarta i jest dyskutowana w wielu zaleceniach oraz rekomendacjach. Na przykład w modelu brytyjskim u pacjentów po ostrym schorzeniu lub hospitalizacji przebywających w domu zleca się przez 4-6 tygodni od 1 do 3 porcji ONS (butelki lub porcje określone przez producenta) dziennie, a u pacjentów chorych przewlekle – 2 porcje dziennie przez 12 tygodni, po czym ocenia się przebieg terapii i stopniowo zmniejsza dawki^31,32.