W przypadku preparatów zawierających pojedyncze składniki odżywcze (białko, glutamina) z jednej strony należy się kierować zaleceniami producenta (podobnie jak przy innych preparatach), z drugiej – zapotrzebowaniem pacjenta. Należy podkreślić wagę indywidualizacji terapii i właściwego oszacowania podanej ilości składników odżywczych u każdego pacjenta. Należy indywidualnie wybrać także formę preparatu (płyn, proszek, baton, gotowy posiłek). Terapia może być prowadzona długotrwale.

Jaki preparat wybrać?

W większości sytuacji klinicznych chory może otrzymać od 1 do 3 razy dziennie preparat kompletny wysokoenergetyczny. Zwykle pacjenci najlepiej tolerują diety wzbogacone w błonnik, które poza możliwością uzupełnienia niedoborów składników odżywczych dają szansę na normalizację problemu zaparć. Pacjent z dobrze kontrolowaną cukrzycą, stabilną przewlekłą chorobą nerek bądź niewydolnością wątroby bez encefalopatii może bezpiecznie otrzymać raz dziennie standardową porcję doustnej diety przemysłowej.

Dla pacjentów ze specjalnymi wymaganiami odżywczymi wynikającymi ze stanu chorobowego (cukrzyca, niewydolność wątroby, niewydolność nerek, zwiększone zapotrzebowanie na białko, hiperlipidemia, restrykcje płynowe, skrajne wyniszczenie, potrzeba podaży preparatów immunomodulujących) przeznaczone są inne preparaty, np.:

• diety specjalistyczne przeznaczone do stosowania w cukrzycy (zawierające węglowodany o spowolnionym uwalnianiu) – powinien je otrzymać między innymi pacjent ze źle kontrolowaną cukrzycą i jej powikłaniami, pacjent z cukrzycą rozpoczynający leczenie onkologiczne, pacjent, który otrzyma dodatkową ilość energii. Szczególnie w sytuacji, gdy dawkowanie przekracza jedną porcję na dobę, należy uprzedzić pacjenta o konieczności monitorowania glikemii, a w razie potrzeby zmodyfikować terapię hipoglikemizującą
• pacjent z dyselektrolitemią i zaburzeniami metabolicznymi w przebiegu choroby nerek (ostrej niewydolności nerek lub przewlekłej choroby nerek) powinien otrzymać preparaty typu nefro ze zmodyfikowaną ilością białka lub elektrolitów
• u pacjentów z postępującą chorobą wątroby, szczególnie jej niewydolnością, należy stosować preparaty zawierające między innymi aminokwasy rozgałęzione (BCAA – branched-chain amino acids)
• ciężka hiperlipidemia wymaga włączenia preparatów beztłuszczowych
• preparaty zawierające argininę, glutaminę, kwasy omega-3 mają zastosowanie na przykład w leczeniu ran, prehabilitacji bądź onkologii
• na rynku są dostępne preparaty przeznaczone do stosowania u pacjentów z chorobą Crohna czy we wczesnym stadium choroby Alzheimera
• u pacjentów ze zwiększonym zapotrzebowaniem na białko zleca się preparaty wysokobiałkowe.

Preparaty zawierające pojedyncze składniki pokarmowe stosuje się w celu zwiększenia zawartości białka (odleżyny, trudno gojące się rany, zwiększone zapotrzebowanie na białko w rekonwalescencji) lub glutaminy (poprawa funkcji błony śluzowej przewodu pokarmowego u niedożywionego pacjenta, radioterapia) i powinny być częścią zbilansowanej diety.

Preparaty zawierające maltodekstrynę i gumę ksantynową służą do zagęszczania pokarmów u chorych z dysfagią.

Szczegółowe dane dotyczące asortymentu preparatów, ich składu, możliwej drogi podaży, wskazań do stosowania znajdują się na opakowaniu produktu, a sposoby przyrządzania na stronach internetowych i w materiałach producentów. Jak już wspomniano, preparaty są dostępne w aptekach bez recepty, ale niestety poza pojedynczymi wskazaniami nie podlegają refundacji.

W trudnych sytuacjach klinicznych pacjent zdecydowanie nie powinien wybierać preparatu samodzielnie, kierując się jego ceną lub smakiem, tylko po konsultacji lekarza lub dietetyka.

Doustna żywność medyczna – uwagi praktyczne

Diety przemysłowe doustne niezależnie od postaci powinny być dawkowane, przygotowywane i przechowywane zgodnie z zaleceniami producenta. Przeszkolenie pacjenta (opiekuna) z tego zakresu znacznie zwiększa efekty leczenia.

Preparaty należy przechowywać w suchym, czystym miejscu, w odpowiednich warunkach, temperaturze oraz tylko tak długo, jak zaleca producent.

Większość odżywek w formie płynnej pacjent powinien przyjmować, zaczynając od małych porcji i sukcesywnie zwiększając dawkę. Rozcieńczanie odżywek i powolne popijanie między posiłkami w pierwszych dniach leczenia zapobiega nieprzyjemnym odczuciom ze strony przewodu pokarmowego (uczucie pełności, nudności, wzdęcia, luźny stolec), szczególnie w przypadku preparatów o wyższej osmolarności. Preparaty w proszku rozpuszcza się w zimnych lub ciepłych płynach, także zaczynając od małych ilości. Preparatów nie gotuje się, w razie potrzeby można je ogrzać w łaźni wodnej. Można je dodawać do kasz, zup, jogurtów, purée ziemniaczanego i warzywnego bądź musów owocowych. Można je schładzać, doprawiać przyprawami, sokami, miodem – zgodnie z preferencjami pacjenta. Batony są wygodną formą przegryzki. Producenci odżywek oferują przepisy kulinarne, jak przygotować potrawy z odżywkami.

Istotny jest czas leczenia, który może wynosić kilka-kilkanaście tygodni i dłużej. Terapia żywieniowa nie przynosi natychmiastowych efektów, co należy wytłumaczyć choremu i opiekunowi.

Stosuje się różne metody podaży doustnej żywności medycznej:

• picie między posiłkami (pacjent popija między posiłkami przez cały dzień objętość zaleconej odżywki powoli, małymi łykami, często początkowo rozcieńczając preparat wodą)
• pojedyncza porcja między posiłkami (chory otrzymuje porcję odżywki jako np. drugie śniadanie lub podwieczorek)
• dodatek preparatu do posiłków (mieszanie z gotowymi posiłkami, jeden lub kilka razy dziennie)
• odżywka zamiast jedzenia:
  • chory wypija porcję zamiast posiłku (np. gdy w czasie podróży dostęp do jedzenia jest utrudniony)
  • chory pije od 1000 ml do 1500 ml odżywki dziennie zamiast pokarmu naturalnego (metoda leczenia trudno tolerowana przez chorych).

Uwaga: zawsze należy zaczynać od małych porcji, stopniowo zwiększając dawkę!

Zwykle, w miarę jak chory rozszerza jadłospis naturalny i jego stan się poprawia, zmniejsza się ilość odżywki. Należy unikać podawania preparatu przed posiłkiem, by nie spowodować wczesnej sytości, która ograniczy spożycie naturalnych produktów.

Problemy chorych stosujących ONS

Tabela 2. Problemy przy stosowaniu ONS – sugestie postępowania