Ważna klinicznie postać różyczki to zakażenie wrodzone, które następuje w okresie wiremii u matki. Wirus przenika przez łożysko do płodu, wywołując liczne uszkodzenia narządowe, zależnie od etapu jego rozwoju i okresu ciąży.

Epidemiologia

Chory człowiek jest źródłem zakażenia, które szerzy się drogą kropelkową. Okres wylęgania wynosi średnio 16-18 dni i może trwać 14-21 dni. Chory zaraża już kilka dni przed pojawieniem się wysypki i jest zakaźny dla otoczenia przez około 7 dni po wystąpieniu zmian skórnych. W przypadku różyczki wrodzonej niemowlęta mogą wydalać wirus różyczki z moczem i wydzieliną dróg oddechowych przez wiele miesięcy, co stwarza duże zagrożenie epidemiologiczne dla osób w otoczeniu.

Dzięki wprowadzeniu masowych szczepień przeciwko różyczce obecnie choroba ta występuje w Polsce dość rzadko – w 2019 r. zarejestrowano 292 zachorowania (zapadalność 0,76/100 000). Trzeba jednak pamiętać, że różyczka w 25-50% przypadków może przebiegać bezobjawowo, a jeśli objawy wystąpią, są mało swoiste, co powoduje, że rozpoznanie bez wsparcia laboratoryjnego jest trudne i może być fałszywe. W Polsce w latach 2012-13 odnotowano epidemię różyczki, która nawet po uwzględnieniu trudności diagnostycznych mogła mieć charakter epidemii wyrównawczej, gdyż około 80% zachorowań dotyczyło młodych mężczyzn, którzy nie byli szczepieni. W Polsce w początkowym okresie wprowadzania szczepień przeciw różyczce objęto nimi tylko dziewczęta, aby zapobiegać w przyszłości przypadkom różyczki wrodzonej, chłopców natomiast nie uodparniano.

Obraz choroby

Choroba ma na ogół łagodny przebieg i charakteryzuje się niewysoką gorączką, uogólnioną wysypką plamisto-grudkową i powiększeniem węzłów chłonnych. Wysypka jest różowa, drobnoplamista, zaczyna się na twarzy, szybko się uogólnia i utrzymuje się ok. 3 dni. Powiększenie węzłów chłonnych może wystąpić jeszcze przed pojawieniem się wysypki (dotyczy przede wszystkim węzłów zausznych i karkowych) i utrzymuje się zwykle 5-10 dni, ale niekiedy przez kilka tygodni. Rzadziej obserwuje się zapalenie spojówek, wysypkę na podniebieniu, przejściowe zapalenie stawów – zwłaszcza u nastolatków i dorosłych kobiet. Różyczka u dorosłych z uwagi na dolegliwości stawowe może zmuszać do pozostania w łóżku przez kilka dni. Rzadko, raz na kilka tysięcy przypadków, występują powikłania, między innymi małopłytkowość (1/3000 przypadków) i zapalenie mózgu (1/6000 przypadków).

Znaczenie choroby dla zdrowia publicznego wynika przede wszystkim z występowania różyczki wrodzonej. Jeśli dojdzie do zakażenia wirusem różyczki nieuodpornionej kobiety ciężarnej, to w następstwie zakażenia płodu może dojść do ciężkiego uszkodzenia wielonarządowego (małogłowie, zaćma, wrodzone wady serca, upośledzenie rozwoju umysłowego) lub do łagodniejszych zaburzeń, jak izolowana głuchota lub niedosłuch. Zapobieganie występowaniu różyczki wrodzonej jest głównym celem prowadzenia masowych szczepień na świecie.

Diagnostyka

W ciągu 1-5 dni od pojawienia się wysypki (w czasie pierwszego kontaktu z lekarzem) należy pobrać materiał w celu wykrycia wirusa lub jego struktur genetycznych. Materiałem może być wymaz z gardła, mocz lub krew pełna pobrana na kwas etylenodiaminotetraoctowy (EDTA – ethylenediaminetetraacetic acid; kwas wersenowy) (szczegółowa instrukcja na stronach NIZP-PZH: https://www.pzh.gov.pl). Po upływie co najmniej 7 dni od pojawienia się wysypki można stwierdzić we krwi pacjenta obecność przeciwciał swoistych w klasie IgM, które świadczą o aktualnym lub ostatnio przebytym zakażeniu wirusem różyczki.

Leczenie

Nie ma swoistego leczenia różyczki.

Świnka, nagminne zapalenie przyusznic

Etiologia i patogeneza

Czynnikiem etiologicznym jest wirus RNA należący do rodziny Paramyxoviridae. Po dostaniu się na błonę śluzową górnych dróg oddechowych wirus namnaża się w komórkach nabłonka oraz tkance limfatycznej. Następnie pojawia się we krwi (około 2 dni przed wystąpieniem objawów) i w ślinie, w której jest obecny aż do ustąpienia objawów klinicznych (obrzęku ślinianek).

Epidemiologia

Zakażenie szerzy się drogą kropelkową od chorego człowieka. Okres wylęgania świnki trwa 16-18 dni (może wynosić 12-25 dni), a chory może być zakaźny już na 7 dni przed wystąpieniem obrzęku ślinianek aż do 8 dni po jego zaniku. Zakaźność świnki jest relatywnie mniejsza niż odry czy ospy wietrznej.

Obraz choroby

Początkowo po okresie wylęgania pojawia się gorączka, niekiedy bóle głowy i mięśni poprzedzające wystąpienie obrzęku jednej lub obu ślinianek przyusznych, czasami także podżuchwowych. Badanie palpacyjne ślinianek jest bolesne dla chorego, a samoistny ból występuje w trakcie jedzenia i ślinienia się. Podczas badania jamy ustnej można dostrzec obrzęk ujść ślinianek przyusznych. Gorączka trwa zwykle 3-4 dni, a obrzęk ślinianek stopniowo ustępuje w ciągu 7-8 dni. Możliwy jest bezobjawowy przebieg świnki lub bez widocznego obrzęku ślinianek.

U chłopców po okresie pokwitania i u dorosłych mężczyzn częstym powikłaniem jest zapalenie jądra i najądrza objawiające się obrzękiem i bólem jądra. U około 10% chorych rozpoznaje się świnkowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych z bólami głowy i wymiotami na ogół o dość łagodnym przebiegu. W literaturze opisuje się jednak, że zmiany w płynie mózgowo-rdzeniowym o charakterze pleocytozy jednojądrzastej występują często w przebiegu świnki (około 50% chorych) i niektórzy autorzy zaliczają je do obrazu choroby. Rzadsze powikłania świnki obejmują zapalenie trzustki, jajników, tarczycy, stawów i mięśnia sercowego. Incydentalnym, ale poważnym powikłaniem świnki jest jednostronne upośledzenie słuchu do głuchoty włącznie. Nie ma potwierdzonych danych o wpływie wirusa świnki na przebieg ciąży, chociaż niektórzy autorzy sugerują, że zakażenie ciężarnej w I trymestrze może prowadzić do poronienia lub obumarcia płodu.