prof. dr hab. n. med. Jacek Wysocki

Odra, świnka i różyczka to trzy różne choroby wirusowe, którym zapobiega się za pomocą szczepionki skojarzonej. Każda z tych chorób zostanie krótko odrębnie scharakteryzowana, a następnie będzie omówiona szczepionka przeciw tym trzem schorzeniom.

Odra

Etiologia i patogeneza

Odra jest chorobą wirusową o ostrym przebiegu i bardzo wysokiej zaraźliwości. Wywołuje ją wirus RNA należący do rodzaju Morbillivirus i rodziny Paramyxoviridae. Zakażenie szerzy się drogą kontaktową oraz powietrzno-kropelkową. Wirus wnika do organizmu człowieka przez błony śluzowe dróg oddechowych. Po replikacji w komórkach nabłonka dróg oddechowych dochodzi do wiremii (ok. 7 dnia okresu wylęgania) i wirus dociera do błon śluzowych dróg oddechowych, spojówek i skóry. Charakterystyczne w patogenezie jest zapalenie drobnych naczyń i występowanie nacieków limfocytarnych prowadzące do zapalenia spojówek, nieżytu dróg oddechowych i charakterystycznej wysypki.

Epidemiologia

Źródłem zakażenia jest chory człowiek. Przed okresem wprowadzenia masowych szczepień odra występowała z bardzo dużą częstością – zapadalność wynosiła ok. 400/100 000 osób, a w latach epidemicznych nawet ok. 600/100 000. W Polsce w okresie najlepszej realizacji szczepień przeciw odrze (lata 2011-12) rejestrowano w naszym kraju tylko kilkadziesiąt zachorowań rocznie, a zapadalność spadła do 0,1-0,2/100 000 osób. Niestety pojawienie się nieprawdziwych artykułów dotyczących szkodliwości szczepionki przeciw odrze, a zwłaszcza domniemanego związku z występowaniem autyzmu, spowodowało w całej Europie redukcję realizacji szczepień i ponowne wystąpienie licznych ognisk zachorowań, także w Polsce. Od sierpnia 2018 r. do lipca 2019 r. 30 krajów członkowskich Unii Europejskiej i Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej zgłosiło 13 113 przypadków, z których 10 327 (79%) potwierdzono laboratoryjnie. Najwięcej zachorowań zgłosiły: Francja (2560), Włochy (2560), Polska (1589) oraz Rumunia (1453). W 2019 r. w Polsce zapadalność na odrę wyniosła 3,88/100 000 osób.

Warto zauważyć, że zmieniła się charakterystyka zachorowań. W okresie przed masowymi szczepieniami chorowały przede wszystkim dzieci, niektóre bardzo ciężko, z powikłaniami; wśród dorosłych prawie wszystkie osoby miały przeciwciała i były odporne na ponowne zachorowania. Kobiety ciężarne przekazywały swojemu potomstwu przeciwciała ochronne, które zapobiegały zachorowaniu w 1 r.ż. Znacznie lepsza sytuacja epidemiologiczna dotycząca odry po wprowadzeniu powszechnych szczepień spowodowała, że zmniejszała się liczba osób uodpornionych naturalnie. Jednocześnie jednak w związku z redukcją realizacji tych szczepień systematycznie przybywało dorosłych nieuodpornionych, którzy mogli zachorować na odrę o ciężkim przebiegu i zarażać nieszczepione dzieci, kobiety zaś nie przekazywały potomstwu przeciwciał ochronnych, tak potrzebnych w 1 r.ż.

Obraz choroby

Okres wylęgania trwający średnio 8-12 dni (może trwać od 7 do 21 dni) jest bezobjawowy, następnie pojawia się wysoka gorączka, nieżyt dróg oddechowych z suchym, męczącym kaszlem oraz zapalenie spojówek ze światłowstrętem. Niekiedy widuje się plamki Koplika – białe grudki na błonie śluzowej policzków na wysokości zębów przedtrzonowych i trzonowych. Gorączka może mieć przebieg dwufazowy – przy ponownym jej wystąpieniu pojawia się wysypka, początkowo drobnoplamista, następnie gruboplamista i zlewająca się, zmieniająca zabarwienie: od jasnoróżowego, przez ciemnoróżowe, do ceglastobrązowego. Charakterystyczne jest etapowe pojawianie się wysypki – początkowo za uszami, następnie na twarzy i szyi, a w kolejnych godzinach na tułowiu i kończynach. Skóra zmieniona zapalnie po kilku dniach złuszcza się otrębiasto. Chory zakaża już 4 dni przed pojawieniem się wysypki, a potem do 4 dni po wystąpieniu zmian skórnych.

Najczęstszymi powikłaniami odry są: zapalenie płuc (może mieć przebieg śmiertelny), zapalenie oskrzeli, ucha środkowego i pseudokrup. Rzadkim, ale bardzo ciężkim powikłaniem odry jest zapalenie mózgu, które może prowadzić do trwałych następstw, a nawet zgonu. W ostatnich latach w literaturze fachowej zwraca się uwagę na zjawisko nazywane cieniem odry. Polega ono na występowaniu efektu immunosupresyjnego wywołanego zakażeniem wirusem odry, który może się utrzymywać nawet 2-3 lata.

Diagnostyka

W Polsce obowiązuje laboratoryjne potwierdzenie wszystkich przypadków podejrzanych o odrę. Badanie wykonywane jest bezpłatnie. W okresie 1-4 dni od wystąpienia wysypki można pobrać wymaz z gardła, mocz i krew na heparynę w celu przeprowadzenia hodowli wirusa. W okresie >7 dni od wystąpienia wysypki można wykonać badanie serologiczne na obecność swoistych przeciwciał przeciwodrowych w klasie IgM, które utrzymują się 4-5 tygodni. Dowodem uodpornienia na odrę jest potwierdzenie przeciwciał swoistych w klasie IgG, które mogą być obecne przez całe życie. Uodpornienie może stanowić wynik naturalnego zakażenia i przechorowania lub szczepienia.

Leczenie

Nie ma swoistego leczenia odry. Stosuje się tylko postępowanie wspomagające.

Różyczka

Etiologia i patogeneza

Różyczka jest chorobą wywołaną przez wirus RNA należący do rodzaju Rubivirus z rodziny Togaviridae. Do zakażenia dochodzi przez błonę śluzową jamy nosowo-gardłowej, a wirus namnaża się w nabłonku górnych dróg oddechowych i w tkance limfatycznej. Mniej więcej po 7 dniach od zakażenia dochodzi do wiremii, czyli wystąpienia wirusa we krwi.