W Polsce dostępne są szczepionki:

• monowalentne (T)
• skojarzone dwuwalentne z toksoidem błoniczym (DT lub dT) (D – większa dawka toksoidu błoniczego, około 30 j.m.; d – mniejsza dawka toksoidu błoniczego, 2-5 j.m.)
• skojarzone przeciw błonicy i z antygenami pałeczki krztuśca (pełnokomórkowymi lub bezkomórkowymi; acelularnymi) lub z polio (DTwP lub DTaP) (tab. 1)
• skojarzone przeciw błonicy, tężcowi, krztuścowi wraz ze składnikami Haemophilus influenzae (Hib), polio, HBV (dla dzieci) (nieuwzględnione w tabeli 1).

Tabela 1. Preparaty szczepionek dostępne w Polsce zawierające komponentę przeciwtężcową (T), dodatkowo błoniczą (d), krztuścową – pełnokomórkową (wP – whole-cell pertussis) lub acelularną (aP – acellular pertussis), oraz polio (IPV – inactivated polio vaccine) do zastosowania u dorosłych

Amerykański Advisory Committee on Immunization Practices (ACIP) zaleca, aby dzieciom >1 r.ż. i dorosłym w ramach uodpornienia przeciw tężcowi w miarę możliwości podawać preparaty skojarzone (tężec, błonica, krztusiec, polio).

Immunizacja przeciw tężcowi kobiet w wieku prokreacyjnym i ciężarnych zmniejsza śmiertelność z powodu tężca noworodkowego o 94%. Kluczową rolę odgrywają jednak warunki sanitarno-higieniczne podczas porodów domowych czy ulicznych.

Szczepionki zawierające komponent tężcowy podajemy dorosłym domięśniowo, w mięsień naramienny (np. Boostrix, Dultavax), lub podskórnie (np. Clodivac, Tetana) w zależności od charakterystyki produktu leczniczego.

Przeciwwskazania do szczepień

Przeciwwskazania do szczepień przeciw tężcowi są nieliczne i obejmują:

• nadwrażliwość na jakikolwiek składnik preparatu
• ciężką reakcję anafilaktyczną po poprzednim szczepieniu
• wysoką gorączkę w przebiegu ostrych stanów chorobowych
• zaostrzenie choroby przewlekłej
• małopłytkowość lub zaburzenia neurologiczne po poprzedniej dawce szczepionki.

Zawsze jednak decyzję o zastosowaniu szczepionki należy podjąć indywidualnie, biorąc pod uwagę stosunek korzyści do ryzyka. Jeśli istnieje przeciwwskazanie do stosowania preparatów zawierających toksoid tężca, należy rozważyć bierną immunizację immunoglobuliną przeciwtężcową za każdym razem, gdy u pacjenta występują inne obrażenia niż czysta drobna rana.

Najczęściej występującymi działaniami niepożądanymi, które mogą wystąpić po szczepieniu, są:

• miejscowe reakcje samoograniczające się, niewymagające leczenia: rumień, naciek, ból w miejscu podania szczepionki
• wyczuwalna grudka w miejscu iniekcji (może utrzymywać się tygodniami)
• ropnie w miejscu wkłucia
• objawy ogólne (gorączka, bóle mięśniowe, bóle głowy są rzadko obserwowane)
• odczyn Arthusa (silny odczyn miejscowy) nie jest częsty po otrzymaniu szczepionki zawierającej komponentę przeciwtężcową. Reakcja ta występuje jako rozległy bolesny obrzęk, często od barku do łokcia. Zazwyczaj zaczyna się od 2 do 8 godzin po wstrzyknięciu. Najczęściej rozwija się u dorosłych, szczególnie tych, którzy otrzymywali częste dawki szczepienia przeciw błonicy lub tężcowi (np. w ramach profilaktyki przeciwtężcowej po zranieniu). Osoby doświadczające tej ciężkiej reakcji zwykle mają bardzo wysoki poziom antytoksyny w surowicy; nie należy im podawać kolejnych dawek przypominających Td częściej niż co 10 lat. Mniej dotkliwe reakcje miejscowe mogą wystąpić u osób, które otrzymały wiele dawek przypominających.

Innymi zdarzeniami niepożądanymi po szczepieniach zawierających komponentę przeciwtężcową są:

• uogólniona pokrzywka
• reakcje anafilaktyczne
• powikłania nerwowe (zespół Guillaina-Barrégo oraz neuropatia obwodowa – rzadko).

Po podaniu monowalentnej szczepionki ryzyko wystąpienia niepożądanych odczynów poszczepiennych jest bliskie zeru.

Związki rtęci obecne w szczepionkach

Od wielu lat dyskusje wywołują związki rtęci obecne w szczepionkach i ich potencjalny negatywny wpływ na rozwój zaburzeń ze spektrum autyzmu. Tiomersal (organiczny związek rtęci) stosowany jako środek konserwujący, chroniący przed rozwojem drobnoustrojów jest dodawany do niektórych szczepionek w ilości 50 µg/dawkę (uznaną jako dopuszczalną). Nie potwierdzono związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy immunizacją szczepionkami zawierającymi tiomersal a wystąpieniem zaburzeń ze spektrum autyzmu. Tiomersal może jednak bardzo rzadko wywołać reakcje alergiczne. W Polsce według charakterystyk produktów leczniczych tiomersal w śladowych ilościach jako pozostałość po procesie produkcyjnym występuje w szczepionkach polskiej firmy IBSS Biomed Kraków: TT (Tetana) i Td (Clodivac), które są przeznaczone do szczepień przypominających oraz poekspozycyjnych przeciw tężcowi i błonicy.

Inne metody profilaktyczne – profilaktyka poekspozycyjna

Działania poekspozycyjne powinny być rozpoczęte tak szybko, jak to tylko możliwe. Polegają one w pierwszej kolejności na umyciu i oczyszczeniu rany z zanieczyszczeń oraz zabrudzeń. Następnie należy zdezynfekować ranę (wodą, wodą utlenioną, oktenidyną z fenoksyetanolem) i opracować ją chirurgicznie, jeśli to konieczne z uwagi na jej rozległość, ewentualnie też zszyć.

Co ciekawe, w ostatnich latach wśród pacjentów z tężcem przeważają ci, u których doszło do niewielkich zranień. Dzieje się tak prawdopodobnie dlatego, że ciężkie rany są odpowiednio leczone.