• dobieranie nazw do przedstawianych na obrazkach desygnatów,
• aktualizowanie nazw według podanych cech charakterystycznych desygnatu,
• podawanie nazw ogólnych określających kategorie desygnatów,
• omawianie funkcji desygnatu,
• poszukiwaniu cech wspólnych i odrębnych porównywanych pojęć,
• praca nad znaczeniem słowa w różnych jego kontekstach werbalnych,
• stabilizacja znaczenia nazwy przez rysowanie desygnatów,
• oglądanie różnych wersji danego desygnatu w połączeniu z brzmieniem nazwy,
• dopasowywanie określonych słów do innych tak, aby tworzyć sensowne znaczeniowo połączenia,
• wybieranie, spośród wielu połączeń słownych, semantycznie poprawnych, odrzucanie – bezsensownych, itp.

Ćwiczenia nastawione na poprawę fonologicznego (brzmieniowego) wzorca słów i odbioru mowy słyszanej mogą być następujące:

• ocenianie, czy pary sylab lub słów brzmią tak samo czy różnie,
• głośne powtarzanie usłyszanych nazw,
• ocenianie, czy słyszane słowa oraz niesłowa (zbiór sylab bez znaczenia) istnieją w słowniku języka polskiego czy nie,
• wskazywanie liter według ich wzorca brzmieniowego i odwrotnie (ćwiczenie zamiany elementów językowych graficznych na brzmieniowe i odwrotnie),
• wskazywanie litery (wśród różnych), która oznacza pierwszą głoskę w różnych wysłuchiwanych słowach,
• podawanie słów, które brzmią podobnie do usłyszanych (albo rymują się z nimi).

Przykłady ćwiczeń poprawiających aktualizację nazw:

• tworzenie związków frazeologicznych z określoną nazwą,
• uzupełnianie zdań do obrazków sytuacyjnych brakującymi nazwami,
• uzupełnianie znanych przysłów brakującymi nazwami,
• ćwiczenie nazywania z podpowiedziami kolejnych głosek lub liter,
• omawianie treści danej nazwy (terapeuta) w oczekiwaniu jej aktualizacji przez pacjenta,
• wyszukiwanie nazw, które są synonimami, antonimami, itp.

Przykładowe ćwiczenia syntaktycznego aspektu języka:

• ćwiczenia wprowadzające odmiany słowa przez czasy, tryby, strony, liczby, osoby, rodzaje według różnych pomysłów terapeuty,
• rozbiór prostych zdań (podmiot – orzeczenie – dopełnienie) oraz formułowanie do nich pytań (kto? co robi? czym?),
• ocenianie poprawności zdań wyrażających treść obrazków sytuacyjnych,
• różne formy przekształcania zdań tak, aby ćwiczone były końcówki fleksyjne słów,
• przekształcanie zdań w formie twierdzącej na przeczącą, pytającą, rozkazującą.

Trening zaburzonych funkcji językowych powinien być wykonywany tak długo, jak obserwowane są jego pozytywne skutki (każda profesjonalnie prowadzona rehabilitacja zakłada monitorowanie zmian w obrazie klinicznym). W fazie przewlekłej, czyli przeciętnie po roku od zachorowania, kiedy obraz afazji nie zmienia się już tak dynamicznie i nie zachodzą samoistne procesy naprawcze, terapia ukierunkowana powinna być na utrwalanie posiadanych umiejętności językowych oraz ich rozwijanie, a także modyfikowanie zachowań komunikacyjnych na najefektywniejsze z dostępnych. Na tym etapie poprawa może być ciągle uzyskiwana na drodze uczenia się nowych zachowań, ponieważ osoba z uszkodzeniem mózgu nie traci tej zdolności, choć jest ona w różnym stopniu osłabiona.

Jeżeli dane medyczne sugerują, że nawet długo trwająca rehabilitacja nie przywróci zdolności komunikacyjnych na poziomie funkcjonalnym (bardzo rozległe, nieodwracalne uszkodzenie lewej półkuli mózgu), to terapeuta powinien wprowadzać zastępcze formy komunikacji (np. za pomocą piktogramów) tak, by zapewnić możliwość porozumiewania się dowolnym sposobem, także pozawerbalnym.

Decyzja o przerwaniu terapii, gdy nie przynosi ona już żadnych efektów, jest trudna. Jest to szczególnie kłopotliwe w Polsce, gdzie nie ma szczegółowo opisanego zakresu usług rehabilitacyjnych finansowanych przez ubezpieczyciela.

Proces rehabilitacji chorego z afazją i współwystępującymi dysfunkcjami poznawczymi dotyczącymi uwagi, spostrzegania, pamięci, myślenia itd. powinien mieć szerszy program usprawniający i obejmować wszystkie zaburzone wskutek uszkodzenia mózgu domeny zachowania.¹⁵ Ponieważ komunikacja zakłada interakcje społeczne, szczególnie cenna jest terapia grupowa osób z afazją, zakładająca wprowadzanie naturalnego kontekstu porozumiewania się.

Podsumowanie

Nie opracowano dotychczas uniwersalnej teorii terapii afazji. Mimo że istnieje wiele bardziej lub mniej ustrukturyzowanych programów, a także metod i technik terapii, to najczęściej są one eklektyczne i modyfikowane z uwzględnieniem wielu aspektów funkcjonowania językowego/komunikacyjnego i cech indywidualnych pacjenta. Materiały używane w terapii trzeba dostosowywać do cech i potrzeb poszczególnych chorych, zarówno pod względem formalnym (rozmiar czcionki w piśmie, wielkość i czytelność zdjęć i obrazków, ich rozmieszczenie w polu spostrzeżeniowym), jak i treściowym (m.in. uwzględnienie zainteresowań i wieku pacjenta), bo podtrzymuje to motywację do żmudnych ćwiczeń.

W ostatnich dekadach tradycyjne metody ćwiczeń polegające na modyfikacji zachowań językowych (korygowanie błędów, uczenie reakcji prawidłowych, stymulacja czynności mówienia itd.) rozszerzane są o specjalistyczne programy komputerowe, co wzbogaca treściowo i uatrakcyjnia proces rehabilitacji, a także umożliwia jej samodzielne kontynuowanie w warunkach domowych. Podejmowane są też próby farmakoterapii afazji z wykorzystaniem hipotezy, że celowe wpływanie na wybrane neurotransmitery może przyspieszać procesy zdrowienia (np. stymulacja systemu dopaminergicznego). Niestety, dotychczas żaden lek nie zyskał potwierdzenia skuteczności na tyle jednoznacznie, aby był wprowadzony jako standardowe postępowanie lecznicze w afazji poudarowej.

Mimo że skuteczność terapii afazji jest ciągle słabo udokumentowana w badaniach o najwyższym stopniu dowodu naukowego,^16,17 to w praktyce tysiące chorych i terapeutów podejmują trud ćwiczeń i zdarza się, że osiągają satysfakcjonujące rezultaty. Poza poprawą w wymiarze czysto lingwistycznym, obiektywnie mierzoną testowo, nie do przecenienia jest terapeutyczna relacja między pacjentem a terapeutą, bo zapewnia wsparcie emocjonalne i motywuje do podejmowania wysiłku w trudnym procesie odzyskiwania utraconych sprawności i samodzielności społecznej.