Najczęściej stwierdza się powikłania neurologiczne, które mogą wystąpić zarówno w ostrej fazie choroby, jak i w trakcie jej przebiegu. Do najczęstszych należą objawy nadciśnienia śródczaszkowego, obrzęk mózgu, drgawki, ogniskowe deficyty neurologiczne, zaburzenia słuchu, zaburzenia świadomości, zachowania. Wykazano, że najczęściej powikłania neurologiczne pojawiają się w przebiegu zapalenia opon o etiologii pneumokokowej, co może być wynikiem wzbudzania odpowiedzi immunologicznej i nasilania procesu zapalnego w OUN przez fragmenty niszczonych bakterii.
Zaburzenia świadomości (w tym śpiączka), często obserwowane w ostrej fazie zapalenia opon, będące wynikiem podwyższonego ciśnienia śródczaszkowego, w większości ustępują. Podwyższonemu ciśnieniu śródczaszkowemu mogą towarzyszyć bradykardia z podwyższonym ciśnieniem tętniczym, obrzęk tarczy nerwu wzrokowego z zaburzeniami lub nawet utratą widzenia, porażenie nerwów czaszkowych (szczególnie nerwu VI), a w krańcowych przypadkach wgłobienie prowadzące do śmierci.
Drgawki są obserwowane u 15-30% chorych z bakteryjnym zapaleniem opon. Pojawienie się drgawek zarówno we wczesnej fazie, jak i w trakcie zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych jest niekorzystnie rokującym czynnikiem prognostycznym w odniesieniu do nawrotu napadów drgawkowych i innych powikłań neurologicznych po ustąpieniu stanu zapalnego.
Ogniskowe deficyty neurologiczne zazwyczaj pojawiają się w ostrej fazie choroby, mogą dotyczyć 20-50% chorych i najczęściej objawiają się w postaci porażenia połowiczego lub czterokończynowego, afazji oraz porażenia nerwów czaszkowych (II, IV, VI, VII).
Kolejna grupa powikłań jest wynikiem zaburzenia w krążeniu mózgowym. W przebiegu bakteryjnego zapalenia opon może dochodzić do zakrzepicy, zapalenia naczyń mózgowych, krwotoków sródmózgowych i powstawania tętniaków.
U 12-14% chorych z ropnym zapaleniem opon (głównie o etiologii pneumokokowej) mogą występować okresowe lub trwałe zaburzenia słuchu (opis przypadku 4). Na zburzenia strefy intelektualnej, zwłaszcza zaburzenia poznawcze, skarżyło się do 30% chorych.
Do rzadszych neurologicznych powikłań zapalenia opon należą ropnie mózgu, wodogłowie, poprzeczne zapalenia rdzenia kręgowego lub ropniaki podpajęczynówkowe.
PRZYPADEK 4
Dziewiętnastoletnia chora, dotychczas zdrowa, została przekazana ze szpitalnego oddziału ratunkowego, gdzie przebywała z powodu nagłej utraty świadomości. W wykonanym badaniu obrazowym (TK) wykazano nietypowe ognisko w pniu mózgu oraz niewidoczne rowki mózgowe. W badaniu neurologicznym stwierdzono objaw Babińskiego po lewej stronie, objaw Kerniga (+/-) oraz sztywność karku ok. 4 cm.
Przy przyjęciu chora była bez kontaktu słownego, w okolicy stawów skokowych stwierdzono drobne wybroczyny. Rozpoczęto intensywną antybiotykoterapię (ceftriaksonem, wankomycyną, metronidazolem) oraz leczenie deksametazonem, 20% mannitolem, immunoglobulinami, a następnie rifampicyną. Chora odzyskała świadomość po kilku godzinach. W badaniach laboratoryjnych stwierdzono cechy posocznicy. W badaniu neurologicznym stwierdzono sztywność karku, zaburzenia słuchu, niedowład połowiczy lewostronny. Wykonano MR mózgu w trybie pilnym, które wykazało ognisko w pniu mózgu. Wykonanie nakłucia lędźwiowego odroczono ze względu na silnie wyrażony zespół oponowy. Stosowano skojarzoną terapię empiryczną, leczenie przeciwgorączkowe i glikokortykosteroidy. Mimo wielokrotnie pobieranego materiału (posiewy krwi, płynu, PCR) nie ustalono czynnika etiologicznego. Wykonana w 5. dobie hospitalizacji punkcja lędźwiowa potwierdziła granulocytarną pleocytozę w PMR. Kontrolne nakłucie wykazało niemal całkowitą normalizację parametrów PMR. Ponadto stwierdzono ustąpienie parametrów ostrej fazy we krwi obwodowej. Ze względu na nieustępująca głuchotę i niedowład lewostronny chora była konsultowana neurologicznie i przez specjalistę rehabilitacji. Rozważano zastosowanie implantu ślimakowego z powodu utraty słuchu. Pacjentka została przekazana do kliniki laryngologii w celu wykonania badań kwalifikujących z rozpoznaniem posocznicy, bakteryjnego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu powikłanego głuchotą i niedowładem połowiczym lewostronnym.
Profilaktyka
Przedstawione informacje dotyczące bakteryjnych zapaleń opon mózgowo-rdzeniowych każą zwrócić uwagę na możliwości skutecznej profilaktyki tych stanów. Tym bardziej że współczesna medycyna oferuje skuteczne metody swoistego zabezpieczenia pacjentów, jakimi są szczepienia przeciwko bakteriom będącymi najczęstszymi czynnikami przyczynowymi ropnego zapalenia opon. Od 2007 roku do podstawowego kalendarza szczepień zostało wprowadzone szczepienie przeciwko H. influenzae typu b. Efekty tego przedsięwzięcia możemy obserwować już obecnie, szczególnie wśród dzieci kilkuletnich. W Polsce zarejestrowane są szczepionki przeciwko pneumokokom i meningokokom (grupy A, C, Y, W 135), których wykorzystanie jest zalecane. Należy propagować szczepienia wśród pacjentów z grup zwiększonego ryzyka. Od stycznia 2013 r. w Unii Europejskiej została zarejestrowana szczepionka przeciwko meningokokom grupy B, której wykorzystanie może znacząco zmniejszyć rolę menigokoków jako głównych czynników etiologicznych bakteryjnego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych.