dr n. med. Joanna Krawczyk-Lipiec

Główną przyczyną zgonów w polskiej populacji są choroby cywilizacyjne, wśród których szczególne miejsce zajmują nowotwory złośliwe. Z nieubłaganych statystyk wynika, że wkrótce co czwarta osoba w Polsce zachoruje, a co piąta umrze z powodu choroby nowotworowej. Zatem wszelkie działania mające na celu zmniejszenie umieralności spowodowanej nowotworami złośliwymi są niezwykle istotne i powinny stanowić priorytet dla systemów zdrowia publicznego.

W kontekście zmniejszenia umieralności z powodu chorób nowotworowych rozpatruje się przede wszystkim: działania profilaktyczne (obejmujące zarówno profilaktykę pierwotną, jak i wtórną), wczesne rozpoznanie (przestrzeganie zasady czujności onkologicznej) i szybkie podjęcie ukierunkowanych działań diagnostyczno-terapeutycznych.

Profilaktyka pierwotna nowotworów oznacza wszelkie działania zmierzające do zmniejszenia ryzyka zachorowania poprzez odpowiedni tryb życia i unikanie narażenia na czynniki uznawane za kancerogenne. Są one skierowane do całej populacji osób dorosłych.

Zalecenia dotyczące działań profilaktycznych zmniejszających ryzyko zachorowania na nowotwory złośliwe zostały ujęte w „Europejskim kodeksie walki z chorobami nowotworowymi”. Jedno z czołowych miejsc tego kodeksu zajmuje podpunkt traktujący o unikaniu otyłości i prawidłowym odżywianiu¹.

Utrzymywanie należnej masy ciała oraz odpowiednie żywienie i zdrowy tryb życia wywierają wielokierunkowy i długofalowy korzystny wpływ na dobrostan całego organizmu, m.in. przez modyfikowanie przebiegu wielu szlaków przemian pośrednich, zachowanie równowagi różnych substancji biologicznie aktywnych w organizmie oraz poprawę składu ciała (wyższy odsetek tkanki mięśniowej, niższy tkanki tłuszczowej), a także funkcjonowania poszczególnych układów i narządów.

Rozpatrując ryzyko zachorowania na nowotwory złośliwe w kontekście odżywiania, warto wymienić szczególnie nowotwory dietozależne. Należą do nich przede wszystkim: rak jelita grubego, żołądka, trzustki, przełyku, endometrium oraz gruczołu piersiowego^2-11.

Ogólne zasady prawidłowego odżywiania

Omówienie problematyki żywienia w profilaktyce chorób nowotworowych warto rozpocząć od przedstawienia ogólnych zasad prawidłowego odżywiania, ponieważ ich przestrzeganie znacząco zmniejsza ryzyko zachorowania na wiele chorób określanych mianem cywilizacyjnych, z nowotworami na czele.

Według zaleceń Instytutu Żywności i Żywienia (IŻŻ) ogólne zasady prawidłowego odżywiania oraz zdrowego trybu życia zostały ujęte i przedstawione graficznie w postaci Piramidy Zdrowego Żywienia i Aktywności Fizycznej, zwanej także piramidą żywieniową. Obrazuje ona proporcje poszczególnych grup produktów spożywczych w codziennym odżywianiu, przy czym im niższe piętro piramidy, tym większe powinno być dobowe spożycie produktów z danej grupy. Natomiast na szczycie znajdują się produkty, których spożycie należy minimalizować¹².

Warto podkreślić, że zalecenia zobrazowane w postaci piramidy żywieniowej są skierowane do zdrowych osób dorosłych. W przypadku różnych chorób lub stanów klinicznych zalecenia mogą być (i najczęściej są) odmienne, ponieważ konieczne jest dostosowanie żywienia do indywidualnej sytuacji klinicznej kształtującej wielkość dobowego zapotrzebowania na składniki odżywcze, a także do wydolności układu pokarmowego.

Podstawę piramidy żywieniowej stanowi zachowanie odpowiedniego poziomu aktywności fizycznej, dostosowanego do wieku oraz indywidualnych możliwości. Nie jest to wprawdzie składnik pokarmowy, jednak zwrócono szczególną uwagę na aktywność fizyczną jako czynnik wpływający pozytywnie na metabolizm (m.in. poprawę tolerancji glukozy i wyników lipidogramu), skład ciała (zwiększenie odsetka beztłuszczowej masy ciała, zmniejszenie zawartości tkanki tłuszczowej, zwłaszcza trzewnej), funkcjonowanie różnych układów i narządów (serca, płuc) oraz homeostazę całego organizmu.

Następnie, rozpatrując składniki pożywienia, czołowe miejsce w diecie powinny zajmować warzywa i owoce – surowe oraz przetworzone. Takie zalecenia znajdują się w najnowszej wersji piramidy, warto jednak zwrócić uwagę, że do 2009 r. tę pozycję zajmowały zboża i produkty zawierające węglowodany złożone (kasze, płatki, ryż, makarony, pieczywo, ziemniaki). Obecnie znajdują się one na trzeciej pozycji.

Uznanie warzyw i owoców za podstawę codziennego jadłospisu wynika z ich wysoce korzystnego wpływu na organizm. Ta grupa produktów jest bogata w wiele odżywczych i nieodżywczych składników pokarmowych, znacząco zmniejszających ryzyko zachorowania na nowotwory. Zalicza się do nich m.in.:

• błonnik (frakcje nierozpuszczalne i rozpuszczalne)
• witaminy (wit. C, wit. z grupy B – szczególnie kwas foliowy w przypadku zielonych warzyw liściastych, karotenoidy – prekursory wit. A, wit. E)
• składniki mineralne – makro- i mikroelementy (wapń, potas, miedź, selen, żelazo zawarte w zielonych warzywach liściastych, takich jak jarmuż, szpinak)
• nieodżywcze składniki o właściwościach antyoksydacyjnych, np. polifenole.

Właśnie z uwagi na zawartość polifenoli oraz innych nieodżywczych składników warzyw i owoców tej grupy produktów nie da się zastąpić prostą suplementacją syntetycznych witamin i składników mineralnych.

Do najbardziej wartościowych rodzimych warzyw i owoców zawierających największą ilość składników o właściwościach antyoksydacyjnych należą te o intensywnym zabarwieniu: zielonym, pomarańczowym, czerwonym, fioletowym. Są to przede wszystkim: jarmuż i inne warzywa z rodziny krzyżowych (brokuły, brukselka, kapusta), szpinak, ciemnozielona sałata, marchew, dynia, pomidory, papryka, czarne jagody, jeżyny, truskawki, morele, brzoskwinie. Warto zatem zadbać, aby znajdowały się w codziennej diecie.

Kolejne pozycje piramidy zajmują: nabiał (mleko i jego przetwory – sery, jogurty, kefir, maślanka), następnie zaś mięso, drób, ryby, jaja i rośliny strączkowe (groch, fasola, soczewica, soja, ciecierzyca). Są to przede wszystkim produkty wysokobiałkowe, przy czym nabiał dostarcza także dużej ilości wapnia oraz witaminy B₂, a mięso i przetwory – łatwo przyswajalnego żelaza hemowego oraz cynku, miedzi, witamin z grupy B.

Warto podkreślić, że przy wyborze produktów nabiałowych lub przetworów mięsnych istotne jest zwracanie uwagi na zawartość tłuszczów. Zalecane są produkty niskotłuszczowe, z wyjątkiem ryb morskich. Tłuszcze w nich zawarte składają się bowiem z dużej ilości kwasów tłuszczowych omega-3 (głównie DHA – dokozaheksaenowego i EPA – eikozapentaenowego) o właściwościach przeciwzapalnych i antyoksydacyjnych.