Promienie uszkadzają śluzówki (od atrofii do owrzodzeń i martwicy), upośledzają ukrwienie tkanek i narządów, powodują przewlekłe, nawracające stany zapalne, wywołują postępujące włóknienie, które upośledza funkcje narządów. Napromieniona pochwa staje się nieelastyczna, nierozciągliwa, zaś pęcherz i odbytnica obciążone nawet niewielką zawartością dają uczucie parć naglących. Powyższe zmiany utrudniają badanie fizykalne, ponieważ zwężona lub sklejona pochwa uniemożliwia jej badanie, a masywne zwłóknienia w przymaciczach są trudne do różnicowania ze wznową miejscową zarówno w badaniu przez odbytnicę, jak i w TK.
Odczyny późne wywołane napromienianiem ścian pochwy, tj. zespół objawów takich jak suchość śluzówek lub uporczywe upławy, stan zapalny, zwężenie światła pochwy, krwawienie, włóknienie ścian, sklejanie i zarastanie światła pochwy, zaburzenia libido, bolesne stosunki, są przyczyną upośledzenia funkcji narządu.
Odczyn późny ze strony jelit wywołuje objawy zespołu złego wchłaniania (biegunka) lub niedrożności spowodowanej zrostami pooperacyjnymi bądź naciekiem nowotworu, a niekiedy obserwuje się nawracające krwawienia i przetoki. Popromienne zwłóknienie ścian pęcherza i uszkodzenie śluzówek wywołują krwawienia, upośledzenie jego pojemności, skutkując koniecznością częstego oddawania moczu, naglącym parciem na mocz, przetoką.
Napromienianie części kostnych miednicy i splotów nerwowych może powodować nasilenie osteoporozy i złamania kości, bóle kręgosłupa lędźwiowego i krzyżowego oraz miednicy promieniujące do kończyn dolnych.
Sporadycznie u chorych przeżywających >10 lat od radioterapii mogą wystąpić wtórne (indukowane) nowotwory w obszarze napromienianym. Nasilenie opisanych działań niepożądanych zależy w głównej mierze od osobniczych predyspozycji chorej. Negatywny wpływ na ryzyko odczynów popromiennych ma natomiast nieprzestrzeganie zaleceń lekarza, w tym głównie palenie tytoniu, spożywanie alkoholu, a także nieodpowiednia pielęgnacja skóry czy źle dobrana dieta.
Podsumowanie
Badania kontrolne chorych po leczeniu nowotworów ginekologicznych opierają się na zebraniu wywiadu i badaniu przedmiotowym na podstawie objawów, badaniu węzłów chłonnych (pachowych, nadobojczykowych, pachwinowych) oraz ginekologicznym (przez pochwę, we wziernikach, przez odbytnicę). Należy zebrać informacje dotyczące bólu (jamy brzusznej, miednicy, bioder, pleców), wzdęć, krwawienia z pochwy, pęcherza moczowego, odbytnicy, utraty masy ciała, nudności i wymiotów, kaszlu i duszności, senności, osłabienia, obrzęku okolicy brzucha lub nóg, depresji, zaburzeń seksualnych, neuropatii. Należy zachęcać kobiety do zaprzestania palenia papierosów, ograniczenia spożywania alkoholu oraz zmiany złych nawyków żywieniowych, promować aktywność fizyczną oraz redukcję masy ciała, jeśli jest wskazana, monitorować densytometrycznie gęstość kości i prowadzić profilaktykę osteoporozy, kierować chore na badania profilaktyczne raka piersi i jelita grubego24.