prof. dr hab. n. med. Donata Kurpas

Zaburzenia psychiczne u pacjentów w trakcie diagnostyki i terapii onkologicznej są częstym zjawiskiem i wymagają ze strony lekarzy POZ odpowiedniego postępowania, zgodnego z poniższymi zasadami. Pierwszym krokiem jest ocena stanu psychicznego chorego przez lekarza pierwszego kontaktu. Należy zwrócić uwagę na objawy depresji, lęku, zaburzeń snu oraz odżywiania, a także na wpływ choroby na relacje rodzinne i społeczne. Ważne jest też dokładne poznanie historii choroby oraz leczenia, w tym ewentualnych działań niepożądanych związanych z chemio- i radioterapią.

W przypadku wykrycia zaburzeń psychicznych należy włączyć do leczenia specjalistę psychiatrę, psychologa lub psychoterapeutę. Współpraca z psychologiem jest pomocna w radzeniu sobie z objawami depresji, lęku i stresu związanymi z chorobą. Lekarz POZ może zlecić badania laboratoryjne, które także pozwolą na ocenę stanu pacjenta i wykluczenie innych chorób.

Przy nasileniu objawów depresji, lęku czy innych zaburzeń psychicznych konieczne może się okazać zastosowanie farmakoterapii. Lekarz POZ powinien jednak pamiętać, że preparaty przeciwlękowe i przeciwdepresyjne miewają wpływ na leczenie onkologiczne, dlatego należy dokładnie ocenić korzyści oraz ryzyko ich stosowania.

Diagnostyka i terapia onkologiczna to procesy, które wywołują wiele emocji u pacjentów. Nie tylko mają wpływ na ciało, lecz także na psychikę chorego. Zaburzenia psychiczne w tym czasie są częste i mogą prowadzić do poważnych konsekwencji. W związku z tym ważne jest, aby lekarze pierwszego kontaktu byli w stanie odpowiednio zdiagnozować i leczyć tego typu zaburzenia. Czekanie na diagnozę jest jednym z najtrudniejszych momentów w życiu pacjenta, czemu towarzyszą niepewność, lęk i stres. Chorzy są zdezorientowani i niepewni swojej przyszłości. Często się zdarza, że objawy depresyjne lub lękowe zaczynają się w trakcie oczekiwania na wyniki badań. Dlatego też lekarze POZ powinni zwracać szczególną uwagę na objawy, które w tym czasie mogą wskazywać na zaburzenia psychiczne. Podczas leczenia onkologicznego często zmienia się funkcjonowanie pacjentów – i nie chodzi jedynie o styl życia, ograniczenia codziennych czynności, ale niejednokrotnie o rezygnację z pracy zawodowej. Chorzy często odczuwają ból fizyczny, a także emocjonalne konsekwencje choroby. Zaczynają być zależni od opieki innych osób, co również wpływa na samopoczucie w konsekwencji ograniczenia podstawowej potrzeby autonomii. Objawy depresyjne lub lękowe mogą wynikać tylko z tych zmian. Remisja to czas, w którym choroba nie daje objawów, ale pacjent nadal pozostaje pod opieką lekarza. To także okres, który również wpływa na stan psychiczny chorego. Częste jest wówczas odczuwanie lęku, że choroba powróci. Dlatego i w tym okresie zespoły POZ powinny nadal monitorować pacjentów onkologicznych pod kątem zaburzeń psychicznych^1,2.

Adaptacja do zmiany

Adaptacja do zmiany, na którą składają się diagnoza oraz leczenie onkologiczne, to proces, który może być źródłem trudności psychologicznych i wymaga dodatkowego wsparcia. Chorzy często mierzą się nie tylko z objawami somatycznymi, lecz także z niepewnością, niezdolnością do wykonywania codziennych czynności oraz zmianą dotychczasowego stylu życia. Wielu odczuwa wówczas nasilony lęk i obawy związane z przyszłością, a także trudności w radzeniu sobie z niełatwymi emocjami. Kluczowe jest wówczas wsparcie ze strony najbliższego otoczenia. Rodzina, przyjaciele i opiekunowie medyczni mogą pomóc pacjentom w radzeniu sobie z zaburzeniami adaptacji do zmieniającej się hierarchii wartości oraz realnej struktury życia podczas diagnozy i leczenia. Oprócz odpowiedniego wsparcia emocjonalnego zespół POZ zapewnia przede wszystkim wsparcie informacyjne na temat choroby i leczenia. Ważne jest też, aby chorzy sami podejmowali działania, które pomogą im w radzeniu sobie z trudnościami. Jednym z najważniejszych jest praca nad utrzymywaniem pozytywnego podejścia do sytuacji. Próba stałego dookreślania pozytywnych aspektów w trudnej sytuacji może pomóc w minimalizowaniu stresu i lęku. Istotne jest pozostawanie przy aspektach aktualnego życia, a nie fantazjach o wypełnionej lękiem przyszłości. To niezwykle trudne i wymaga ogromnej cierpliwości ze strony zarówno pacjenta, jak i bliskich, opiekunów medycznych oraz zespołów POZ.

Ważnym sposobem radzenia sobie z trudnościami wynikającymi z diagnozy i leczenia onkologicznego jest też szukanie wsparcia u innych osób, które przeżyły podobne doświadczenia. Spotkania grup wsparcia, warsztaty lub psychoterapia indywidualna mogą pomóc chorym w radzeniu sobie z emocjami, dając poczucie, że nie są pozostawieni sami sobie w tej walce.

Działania te pozwolą im zachować poczucie kontroli dzięki dookreśleniu sfer wpływu na własne samopoczucie^3,4.

Wsparcie w czasie procesu diagnostyki i leczenia

Jak zostało już wskazane, wielu chorych onkologicznych odczuwa lęk i obawy związane z przyszłością, a także trudności w radzeniu sobie ze swoimi emocjami. Dlatego ważne jest, aby nie tylko pacjenci, lecz także ich opiekunowie otrzymywali wsparcie ze strony najbliższego otoczenia. Rodzina, przyjaciele i opiekunowie medyczni mogą pomóc chorym w radzeniu sobie z trudnościami, jednak główne źródło obniżania napięć będzie pochodzić ze wsparcia informacyjnego przekazywanego przez profesjonalistów opieki medycznej. To oni udzielają informacji o chorobie i leczeniu, nadając strukturę całemu procesowi opieki.

Istotne jest, aby pacjenci byli zachęcani do podejmowania działań, które pomogą im w radzeniu sobie z trudnościami. Jednym z najważniejszych jest utrzymywanie pozytywnego podejścia do sytuacji. Takie nastawienie i próba dookreślenia pozytywnych aspektów w trudnej sytuacji może pomóc w minimalizowaniu lęku.

Innym ważnym sposobem radzenia sobie z trudnościami, które wynikają z diagnozy i leczenia onkologicznego, jest szukanie wsparcia u osób, które przeżyły podobne doświadczenia. W procesie adaptacji do zmiany, jaką jest diagnoza i leczenie onkologiczne, ważne jest, aby pacjenci skupili się na swoich potrzebach i znaleźli sposoby, które pomogą im w radzeniu sobie z trudnościami. Działania te pozwolą na zachowanie poczucia kontroli i wewnętrznej siły – kluczowych w drodze ku remisji⁵.

Identyfikacja objawów zaburzeń psychicznych u pacjentów onkologicznych – rola lekarza POZ

Jednym z kluczowych elementów opieki nad pacjentami onkologicznymi jest dokładne badanie i wywiad. Przy zaburzeniach psychicznych szczególnie ważne jest tworzenie przestrzeni w relacji zachęcającej do otwartości i szczerości – tylko wówczas możliwa będzie pełna ocena funkcjonowania psychicznego. Chorzy często nie zdają sobie sprawy, że trudności w przeżywaniu stanów wewnętrznych mogą być związane z chorobą i leczeniem onkologicznym. Dlatego tak istotna jest w zespołach POZ czujność umożliwiająca identyfikację objawów zaburzeń psychicznych. Mogą one się pojawić u pacjentów na różnych etapach opieki – nie tylko w trakcie diagnostyki, lecz także podczas terapii czy remisji. Chorzy mogą więc potrzebować wsparcia psychologicznego w różnych fazach choroby. Współpraca z psychiatrami, psychologami, psychoterapeutami i innymi specjalistami jest kluczowa, aby zapewnić kompleksową opiekę zarówno pacjentom, jak i ich rodzinom^1,2,6.

Multidyscyplinarna współpraca zwiększa szansę na wybór przez pacjenta najbardziej adekwatnych źródeł pomocy. Leczenie zaczyna być wówczas bardziej skuteczne i mniej obciążające psychicznie. Chorzy, a także ich rodziny, powinni mieć dostęp do rzetelnych informacji o chorobie i leczeniu, w tym o dostępnych źródłach pomocy w zakresie zdrowia psychicznego. Lekarze POZ mogą pomóc w tym przez organizowanie spotkań edukacyjnych dla swoich pacjentów i zachęcanie do poszukiwania informacji w wiarygodnych źródłach.

Czerwone flagi psychologiczne w opiece nad pacjentem w trakcie diagnostyki i leczenia onkologicznego

Tak zwane czerwone flagi psychologiczne to sytuacje, w których pacjent może wymagać dodatkowej uwagi i wsparcia ze strony zespołów POZ, ze względu na możliwe wystąpienie zaburzeń emocjonalnych w trakcie diagnostyki i leczenia onkologicznego. Wśród nich wymienia się^7,8:

• wysoki poziom lęku – chorzy, którzy doświadczają intensywnych uczuć lęku w związku z diagnozą choroby, leczeniem czy wynikami badań, mogą wymagać wsparcia ze strony specjalisty w zakresie psychologii klinicznej lub psychoterapii
• objawy depresyjne – osoby, które doświadczają uczuć, takich jak smutek, brak nadziei, zmęczenie, utrata zainteresowania życiem oraz innych objawów depresyjnych, powinny być diagnozowane w kierunku rozwinięcia zaburzeń depresyjnych lub mieszanych
• zaburzenia snu – pacjenci, którzy mają trudności, takie jak problemy z zasypianiem, częste budzenie się w nocy lub wczesne budzenie się nad ranem, mogą wymagać dodatkowej diagnostyki i wsparcia zarówno psychiatry, jak i psychoterapeuty
• zaburzenia apetytu – jego utrata, obniżająca się z tego powodu masa ciała, a także objawy ze strony przewodu pokarmowego mogą być spowodowane stresem związanym z chorobą i leczeniem, co często prowadzi do znacznego pogorszenia stanu zdrowia, ale i prognozy chorego, dlatego wymagają pilnej konsultacji z lekarzem prowadzącym
• trudności w radzeniu sobie z emocjami – pacjentom, którzy nie radzą sobie z emocjami związanymi z diagnozą choroby, leczeniem i wynikami badań, warto wskazywać możliwość skorzystania ze wsparcia psychologicznego lub psychoterapii.