Pandemia COVID-19 ma wieloczynnikowy wpływ także na sytuację epidemiczną odry na świecie. Ograniczenia kontaktów, podróży i przemieszczania się realizowane w różnym stopniu w różnych społecznościach przyczyniły się przejściowo do spadku liczby zachorowań w porównaniu z poprzednimi latami. Równocześnie niezbędne wysiłki podjęte w celu kontrolowania COVID-19 doprowadziły do przerw w szczepieniach i osłabiły działania na rzecz minimalizowania epidemii odry i zapobiegania jej. W listopadzie 2020 roku ponad 94 mln ludzi było zagrożonych brakiem szczepień z powodu wstrzymania kampanii przeciw odrze w 26 krajach. W wielu miejscach zawieszono realizację szczepień przeciw odrze. Można się spodziewać, że w okresie ustępowania pandemii COVID-19 ludzie ponownie zaczną się przemieszczać (wyjazdy turystyczne, zawodowe, także do regionów o niskim poziomie wyszczepialności przeciw odrze). Może to skutkować wzrostem liczby zakażeń MeV. Kluczowym wyzwaniem jest szybki powrót do sprawdzonych form działania oraz wypracowanie nowych metod, które umożliwią dotarcie ze szczepionkami do grup dotychczas niechętnie współpracujących. Strategia zwalczania odry na lata 2021-2030 obejmuje: skrupulatną realizację ustalonych uprzednio kalendarzy szczepień, czujne namierzanie ognisk epidemicznych, sprawne włączanie leczenia oraz prewencji. Nie ma obecnie problemów z liczbą dostępnych szczepionek przeciw odrze, produkcja tego preparatu pokrywa światowe zapotrzebowanie i jest on dostępny nieodpłatnie we wszystkich regionach WHO. Problem na niektórych obszarach (zwłaszcza w Afryce, Azji i Ameryce Południowej) stanowi dotarcie ze szczepionką do społeczności zaniedbanych pod względem medycznym, wymaga to reaktywacji działalności organizacji pozarządowych i wolontariuszy¹⁴.

Rycina 1. Liczba zachorowań na odrę w Polsce w latach 2005-2019 (na podstawie meldunków Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu Higieny)

W Polsce przed wprowadzeniem powszechnych szczepień przeciw odrze rozpoznawano 70 000-140 000 (w latach epidemicznych do 200 000) zachorowań w ciągu roku. Wprowadzenie jednej dawki do kalendarza szczepień w 1975 roku, a następnie szczepienia dwudawkowego od 1991 roku stało się punktami zwrotnymi, dzięki czemu nastąpił znaczący spadek liczby zakażeń MeV. W latach 1998-2017 odra występowała sporadycznie oraz w ogniskach epidemicznych w niewielkich społecznościach uchylających się od realizacji szczepień. Od 2018 roku także w naszej populacji obserwujemy wzrost liczby zachorowań na odrę⁵ (ryc. 1). Niepokój budzi podważanie celowości szczepień przeciw odrze przez ruchy antyszczepionkowe. W ostatnim dziesięcioleciu w Polsce zmniejszył się odsetek dzieci szczepionych: według danych Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu Higieny w 2018 roku odnotowano stan zaszczepienia MCV1/MCV2 na poziomie odpowiednio 92,9%/92,4% – wyższy zatem niż średnia światowa, niezapewniający jednak całkowitego bezpieczeństwa populacji^5,6,9. Wzmożone tendencje migracyjne mają także swe odzwierciedlenie na terenach Polski, np. napływ ludności z obszarów o niższym poziomie wyszczepialności oraz wyjazdy turystyczne do regionów o wyższej zapadalności na odrę.

Rycina 2. Zasady postępowania w przypadku podejrzenia odry

Tabela 5. Terapia odry*

W Polsce w okresie pandemii COVID-19, po przejściowych trudnościach organizacyjnych, szczepienia ochronne realizowane są bez zakłóceń. Należy liczyć się jednak z dalszym wzrostem liczby zachorowań na odrę po powrocie do zwykłej aktywności społecznej, w miarę jak pandemia COVID-19 zacznie ustępować. Ta sytuacja wymaga od pediatrów oraz lekarzy medycyny rodzinnej szczególnej czujności: różnicowania z odrą chorób przebiegających ze zmianami skórnymi, stosowania rekomendowanych metod diagnostycznych i właściwej interpretacji uzyskanych wyników (tab. 3), prowadzenia profilaktyki przedekspozycyjnej i poekspozycyjnej (tab. 1), zapewnienia optymalnego postępowania terapeutycznego (tab. 4 i 5), szybkiej lokalizacji ognisk epidemicznych oraz kontynuacji działań edukacyjnych. Zasady postępowania w przypadku podejrzenia odry przedstawione zostały zbiorczo na rycinie 2.

Podsumowanie

• Odra jest chorobą obarczoną ryzykiem powikłań i zgonów. Dostępność skutecznych szczepień ochronnych stwarza szansę globalnej eliminacji odry. Nadzieję budził dynamiczny spadek liczby zachorowań po wprowadzeniu powszechnych szczepień w światowej populacji.
• W latach 2016-2019 sytuacja epidemiologiczna ponownie się pogorszyła – zarówno wzrosła liczba zachorowań, jak i zwiększyła się o 50% śmiertelność z powodu odry. Główną tego przyczyną był brak terminowego dwudawkowego (MCV1, MCV2) szczepienia dzieci przy jednoczesnej migracji ludności. Warunkiem skutecznej prewencji w populacji jest wyszczepialność na poziomie co najmniej 95%.
• W Polsce w ciągu ostatnich 10 lat zmniejszył się odsetek dzieci poddawanych szczepieniu przeciw odrze – w 2018 roku stan zaszczepienia dawkami MCV1 MCV2 wynosił odpowiednio 92,9% i 92,4%.
• Pandemia COVID-19 ma wpływ także na sytuację epidemiczną odry na świecie. Wprawdzie ograniczenie kontaktów i przemieszczania się ludzi przyczyniło się przejściowo do zmniejszenia liczby zachorowań, ale doprowadziło do przerw w szczepieniach w różnych rejonach świata.
• Gdy tylko pandemia COVID-19 zacznie ustępować, ludzie ponownie będą podróżować (wyjazdy turystyczne, zawodowe, także do regionów o niskim poziomie wyszczepialności przeciw odrze). Ta sytuacja wymaga od pediatrów oraz lekarzy medycyny rodzinnej wzmożonej czujności: różnicowania chorób przebiegających ze zmianami skórnymi z odrą, wykonywania rekomendowanych badań diagnostycznych oraz właściwej interpretacji ich wyników, prowadzenia profilaktyki przedekspozycyjnej i poekspozycyjnej, zapewnienia optymalnego postępowania terapeutycznego, szybkiej lokalizacji ognisk epidemicznych, a także kontynuacji działań edukacyjnych w zakresie przekazywania rzetelnej wiedzy na temat szczepień.