dr Natalia Twarowska-Grybalow

prof. dr hab. n. med. Aleksandra Truszczyńska-Baszak

Aktywność fizyczna jest kluczowym elementem kształtowania prawidłowych nawyków zdrowotnych. Dotyczy to dzieci zarówno małych, jak i w wieku przedszkolnym oraz szkolnym. Odpowiednia ilość ruchu warunkuje prawidłowość procesów rozwojowych i zmniejsza ryzyko wystąpienia wielu chorób cywilizacyjnych w wieku dorosłym. Obecnie obserwuje się spadek zainteresowania aktywnością fizyczną. Stanowi to realne, poważne zagrożenie dla zdrowia oraz życia dzieci i młodzieży zarówno w okresie dzieciństwa, jak i w późniejszych latach.

Wpływ aktywności fizycznej na organizm

Aktywnością fizyczną nazywamy zaplanowaną i powtarzalną pracę mięśni szkieletowych powodującą ponadspoczynkowy wydatek energii¹. Można wyróżnić 3 rodzaje aktywności fizycznej: obligatoryjną, spontaniczną oraz dobrowolną. Aktywność obligatoryjna jest niezbędna do życia, a spontaniczna dotyczy funkcjonowania w życiu codziennym. Podejmowanie dobrowolnej aktywności fizycznej ma największy wpływ na zdrowie i jest istotne w trakcie całego życia².

Regularna aktywność fizyczna pozytywnie wpływa na funkcjonowanie całego organizmu. Przeciwdziała wielu chorobom cywilizacyjnym, w tym m.in. cukrzycy typu 2. Jest modyfikowalnym czynnikiem ryzyka wpisującym się w styl życia oraz może zmniejszyć ryzyko wystąpienia większości najczęściej rozpoznawanych nowotworów, w tym raka piersi i raka jelita grubego^3,4. Aktywność fizyczna jest także ważnym determinantem w profilaktyce chorób układu krążenia w dorosłym życiu. Korzystne oddziaływanie wysiłku na układ krążenia wynika ze zwiększenia objętości wyrzutowej i pojemności minutowej serca, a także z usprawnienia przepływu krwi przez naczynia krwionośne (m.in. mózgowe i wieńcowe) oraz z obniżenia ciśnienia tętniczego. Dodatkowo ruch jest kluczowym wyznacznikiem wydatku energetycznego, a zatem ma fundamentalne znaczenie w utrzymaniu odpowiedniego bilansu energetycznego i pomaga kontrolować masę ciała^5,6. Dzięki temu pomaga w walce z otyłością, która przyczynia się do rozwoju chorób cywilizacyjnych, a także chorób układu krążenia². Aktywność fizyczna wpływa również korzystnie na stan morfologiczny, wspomaga prawidłowy rozwój i funkcjonowanie różnych układów ciała oraz ma pozytywny wpływ na zdrowie psychiczne. Przyglądając się dokładniej związkowi między chorobami psychicznymi a aktywnością fizyczną, można zaobserwować, że ruch łagodzi objawy depresji, lęku i dystresu. Badania potwierdziły, że aktywność fizyczna powinna być głównym czynnikiem profilaktycznym i ważnym elementem procesu leczenia depresji, lęku i stresu psychicznego^7,8. Problemy związane ze sferą psychiczną obecnie coraz częściej dotykają dzieci i młodzież, szczególnie po pandemii COVID-19⁹.

Aktywność fizyczna u dzieci

Wpływ aktywności fizycznej na organizm dziecka

Małe dzieci mają naturalną potrzebę ruchu. Jest ona wyrażana przez nie spontanicznie m.in. bieganiem, chodzeniem, skakaniem, wspinaniem się czy rzucaniem. Zazwyczaj małych dzieci nie trzeba zachęcać do ruchu, ponieważ podejmują aktywność fizyczną dobrowolnie i z dużym entuzjazmem¹⁰. Dopiero w okresie szkolnym spada zainteresowanie aktywnością fizyczną, dlatego tak ważne jest kształtowanie u dzieci potrzeby ruchu i nawyku zdrowotnego uwzględniającego codzienne uprawianie sportu. Istotne jest zaangażowanie w proces edukacji rodziców i opiekunów dzieci, ponieważ to oni planują codzienny rozkład zajęć dziecka i mogą uczynić z aktywności fizycznej codzienną rutynę dziecka¹¹.

Dowody naukowe z badań przeprowadzonych wśród dzieci i młodzieży potwierdzają tezę, że aktywność fizyczna wiąże się z licznymi korzyściami w zakresie zdrowia fizycznego i psychicznego. Analiza dotyczy wszystkich parametrów i wskaźników zdrowotnych. Korzyści obejmują: zwiększoną sprawność fizyczną, lepszą wydolność mięśni i wydolność krążeniowo-oddechową, utrzymanie odpowiedniej masy ciała, lepsze funkcje poznawcze i mniejsze ryzyko wystąpienia chorób metabolicznych. Ruch zwiększa zawartość minerałów w kościach i ich gęstość^5,6.

Aktywność fizyczna również u dzieci jest kluczowym elementem zarówno profilaktyki, jak i leczenia zaburzeń psychicznych. Okres dorastania i dojrzewania może przebiegać intensywnie, co czasami objawia się trudnościami w sferze emocjonalnej dziecka. W tym przypadku ruch z pewnością pomoże przywrócić zaburzoną równowagę emocjonalną, a także może pomóc w wyrównaniu procesów pobudzenia i hamowania w układzie nerwowym^12,13.

Korzyści wynikające z podejmowania aktywności fizycznej dotyczą dzieci w każdym wieku i na każdym etapie rozwoju. Istotny jest również fakt, że nawyki kształtowane w dzieciństwie przynoszą wymierne efekty w późniejszych latach. Dlatego rozpoczęcie uprawiania sportu w dzieciństwie oraz utrzymanie odpowiedniej ilości i intensywności ruchu w dorosłym życiu korzystnie wpływa na stan zdrowia. Można zaobserwować niższy wskaźnik umieralności i zachorowalności na liczne choroby cywilizacyjne, w tym na choroby układu krążenia czy cukrzycę^5,6.

Ograniczenie aktywności fizycznej wiąże się z wieloma negatywnymi konsekwencjami zdrowotnymi, takimi jak: obniżenie samopoczucia, samoakceptacji, brak energii, nieprawidłowe napięcie mięśniowe i siła oraz nadmierna masa ciała. Spadek aktywności zawsze niesie za sobą odczuwalny przez dziecko dyskomfort w sferze fizycznej i psychicznej¹⁴.

Wpływ aktywności fizycznej na postawę ciała

Narząd ruchu człowieka jest zintegrowanym połączeniem układów mięśniowego, nerwowego i kostno-stawowego. Współpraca między poszczególnymi układami umożliwia funkcję lokomocyjną i przemieszczanie się części ciała względem siebie. Jednym z pojęć charakteryzujących narząd ruchu jest „postawa ciała”. Na przestrzeni ostatnich lat utworzono wiele definicji tego terminu. Postawę ciała rozumiemy jako indywidualne ułożenie kończyn i tułowia względem siebie w swobodnej pozycji stojącej w stosunku do osi długiej¹⁵.

Jednym z kluczowych działań zapobiegających powstawaniu i pogłębianiu się wad postawy u dzieci jest aktywność fizyczna. Jej celem jest poprawa siły mięśniowej i wytrzymałości. Dodatkowo w okresie wzrostu ruch pozytywnie wpływa na kształtowanie powierzchni stawowych oraz na budowę i gęstość kości. Odpowiednie obciążenia i siła grawitacyjna są głównymi czynnikami, przy których udziale następuje pobudzenie tkanki kostnej. Dodatkowo prawidłowe ułożenie przestrzenne i kontrola ciała są zależne od znormalizowanej pracy układu nerwowego, na którą również znaczący wpływ ma wykonywanie zalecanej ilości aktywności fizycznej¹⁶.

Aktywność fizyczna pomaga utrzymać prawidłową masę ciała. Niedobór ruchu i złe odżywianie, a co za tym idzie – wzrost wskaźnika masy ciała (BMI – body mass index) również negatywnie wpływają na postawę ciała dzieci. Udowodniono też, że podwyższony BMI koreluje z obniżeniem aktywności fizycznej u dzieci¹⁷. Dynamiczny rozwój technologii i ograniczenie aktywności fizycznej negatywnie wpływają na postawę ciała. Otyłość i nadwaga mogą być jednymi z czynników kształtowania się nieprawidłowych nawyków ruchowych i wad postawy¹⁸.

Analizując postawę ciała dziecka, należy też skupić się na budowie stopy. Podstawowe funkcje stopy to: podporowa, lokomocyjna i amortyzacyjna naszego ciała^19,20. Budowa stopy nie tylko wpływa na równowagę i jakość chodu, lecz także jest jednym z determinantów tworzenia stabilnej i poprawnej postawy ciała²¹. Prawidłowa budowa stopy jest uzależniona m.in. od ilości aktywności ruchowej we wczesnym dzieciństwie. Ruch w wieku 4-5 lat obejmuje głównie chodzenie, bieganie czy skakanie, jednocześnie dzieci poddają swoje stopy różnorodnym napięciom i obciążeniom, co przyczynia się do prawidłowego ich rozwoju²².