Wzrost masy ciała zwiększa obciążenia stawów i stóp, co powoduje obniżenie łuków w stopie oraz zwiększa ryzyko powstawania zaburzeń w obrębie napięcia mięśniowego i postawy. Uprawianie sportu w trakcie zajęć szkolnych i pozaszkolnych pozwala utrzymać BMI dziecka na prawidłowym poziomie i zmniejsza ryzyko powstawania wyżej wymienionych zaburzeń.

Korzystne następstwa podejmowania aktywności fizycznej potwierdziły m.in. badania Muchy i wsp.²³ Autorzy publikacji ocenili wpływ zwiększonej aktywności fizycznej na ruchomość kręgosłupa i postawę ciała. Udowodnili, że uprawianie sportu minimum 2 razy w tygodniu bądź uczęszczanie do klasy sportowej pozytywnie wpływa na postawę ciała u młodzieży²³. Zmniejszenie aktywności fizycznej może natomiast zwiększać ryzyko występowania różnorodnych wad postawy, takich jak: skrzywienie kręgosłupa, wady kończyn czy deformacje stóp²⁴.

Skok rozwojowy a aktywność fizyczna

Wady postawy pojawiają się najczęściej między 5 a 12 rokiem życia, a zatem we wczesnym wieku szkolnym. Są zazwyczaj następstwem skoku wzrostowego, czyli zwiększenia wysokości ciała nawet o 5 cm w ciągu roku przy jednoczesnym zwiększeniu masy ciała maksymalnie o 3 kg w tym samym okresie. Na późniejszym etapie kształtowania się na nowo postawy ciała następuje przyrost tkanki mięśniowej i tłuszczowej oraz dostosowanie równowagi kostno-mięśniowej do nowych, docelowych proporcji ciała. W związku z tym u dzieci w wieku wczesnoszkolnym występują: osłabiona siła mięśniowa, słaba stabilizacja i labilność, czyli plastyczność fizjologicznych krzywizn kręgosłupa. Do 7 roku życia krzywizny kręgosłupa, mimo ich wcześniejszego utworzenia, nie przyjmują jeszcze ostatecznego kształtu. W tym okresie można zauważyć u każdego zdrowego dziecka nieznaczną dominację kifozy w odcinku piersiowym kręgosłupa. Około 7 roku życia zaczyna się stabilizować poprawna i docelowa wielkość lordozy w odcinku szyjnym kręgosłupa, a między 8 a 11 rokiem życia wraz ze zwiększeniem siły mięśni grzbietu następuje pogłębienie lordozy w odcinku lędźwiowym²⁵.

Labilność krzywizn kręgosłupa wiąże się z tym, że wskutek nieprawidłowego napięcia mięśniowego lub czynników zewnętrznych, takich jak zmiana trybu życia związana z rozpoczęciem nauki szkolnej, krzywizny mogą się nieprawidłowo ukształtować. Plastyczność zmian w tym okresie może okazać się również korzystna. Przy odpowiednio szybkim zastosowaniu profilaktyki i wdrożeniu ćwiczeń korekcyjnych wady postawy można wyrównać. Nieskorygowane wady postawy w wyżej wymienionym czasie mogą prowadzić do postępowania negatywnych zmian w postawie w okresie dojrzewania^26,27.

Zmniejszenie aktywności fizycznej w trakcie skoku rozwojowego może znacznie nasilić problemy z postawą ciała i pogłębić asymetrie. Z kolei odpowiednio zaplanowana aktywność może przyspieszyć korekcję postawy oraz będzie korzystnym elementem prawidłowej profilaktyki w zakresie narządu ruchu²⁶.

Zalecana ilość i rodzaj aktywności fizycznej

Według World Health Organization (WHO) zalecana dla dzieci od 5 roku życia i młodzieży codzienna dawka ruchu wynosi minimum 60 min ćwiczeń o umiarkowanej lub dużej intensywności. Dłużej trwająca aktywność fizyczna zapewnia szereg dodatkowych korzyści zdrowotnych i wyrabia prawidłowe nawyki ruchowe^5,6,28.

Bardziej nowoczesne podejście zakłada analizę czasu trwania aktywności fizycznej w przedziale 24-godzinnym z uwzględnieniem podziału na wiek dziecka. U niemowląt aktywność to przede wszystkim zabawy i interakcje z rodzicem bądź opiekunem, które powinny odbywać się przynajmniej kilka razy dziennie. Dzieci leżące powinny spędzać aktywnie minimum 30 min dziennie w pozycji na brzuchu. Niemowlęta nie powinny pozostawać w unieruchomieniu nieprzerwanie dłużej niż przez godzinę. Między 1 a 2 rokiem życia dzieci powinny być w ruchu przez co najmniej 180 min w ciągu dnia. Zaleca się, aby ich aktywność była różnorodna, o zmiennej intensywności. Większa ilość ruchu jest bardziej korzystna dla zdrowia dziecka. Podobne rekomendacje dotyczą dzieci między 3 a 4 rokiem życia, z tą różnicą, że minimum 60 min powinna trwać zaplanowana aktywność w formie zabawy. Dzieciom i młodzieży w wieku 5-17 lat zaleca się co najmniej 60 min dziennie umiarkowanej aktywności fizycznej oraz 2-3 razy w tygodniu intensywniejszy ruch²⁹.

Aktywność fizyczna powinna składać się z ćwiczeń tlenowych, czyli aerobowych, a przynajmniej 3 razy w tygodniu trening powinien być ukierunkowany na poprawę takich zdolności motorycznych, jak: siła, szybkość czy gibkość. Szybkość, siła i wytrzymałość to cechy motoryczne najistotniejsze w procesie treningu we wszystkich dyscyplinach sportowych. Energiczne i intensywne działania mają pozytywny wpływ na rozwijające się mięśnie i kości dziecka^5,6,30.

Aktywność fizyczna dzieci obejmuje: gry i zabawy oraz sport i ruch w formie rekreacyjnej, ruch w celach transportowych, wychowanie fizyczne oraz zaplanowane ćwiczenia ruchowe, w tym także trening sportowy^5,6. Najchętniej wybierane formy aktywności fizycznej to: jazda na rowerze, gra w piłkę nożną, jazda na deskorolce bądź hulajnodze i pływanie, choć korzystanie z roweru, hulajnogi bądź deskorolki często są aktywnościami uprawianymi wyłącznie sezonowo i nieregularnie^31,32. Najlepszą formą zorganizowanej aktywności fizycznej są zajęcia wychowania fizycznego w szkole. Zgodnie z rozporządzeniem ministra edukacji i sportu każdy uczeń jest zobligowany do uczęszczania 4 razy w tygodniu na 45-minutowe zajęcia wychowania fizycznego. W przypadku klas o profilu sportowym szkoła ma obowiązek zorganizować łącznie co najmniej 10 godz. lekcji wychowania fizycznego i treningu wybranej dyscypliny sportowej. W zajęciach powinni brać udział wszyscy uczniowie, bez względu na rozwinięte zdolności motoryczne i posiadane uzdolnienie ruchowe. Zadaniem nauczyciela wychowania fizycznego jest ustalenie takiej formy ćwiczeń, w której mogą uczestniczyć wszyscy uczniowie. W zależności od wieku dzieci cele tych zajęć i forma ich realizacji mogą się nieco różnić. Zarówno lekcje wychowania fizycznego, jak i inne rodzaje zorganizowanej aktywności fizycznej w trakcie zajęć szkolnych powinny pozytywnie wpłynąć na kształtowanie oraz odkrywanie przez dzieci i młodzież nowych zainteresowań, również tych związanych z aktywnym spędzaniem wolnego czasu^33,34.

Problem braku wystarczającej ilości aktywności fizycznej w społeczeństwie

Statystyki

Z badań wynika, że problem braku aktywności fizycznej dotyczy znacznego odsetka populacji w Polsce i Europie. Potwierdza to opublikowany w 2018 roku raport Eurostatu. Wykazano, że prawie połowa Europejczyków nie podejmuje regularnej aktywności fizycznej i jest to w ciągu ostatnich kilku lat tendencja wciąż rosnąca. W 2009 roku niski poziom aktywności fizycznej deklarowało 39% respondentów, w 2013 roku 42%, a w 2017 roku odsetek ten wzrósł do 46%. W Polsce regularną aktywność fizyczną podejmuje wyłącznie 9% obywateli²⁹.

Problem niepokojących statystyk dotyczących niskiego poziomu aktywności fizycznej nie dotyczy tylko dorosłych. Zgodnie z rekomendacją WHO dzieci w wieku 5-17 lat powinny przeznaczać na aktywność fizyczną przynajmniej 60 min każdego dnia^5,6. Według badań w Polsce tylko 24,2% dzieci osiąga zalecany przez WHO dzienny poziom aktywności fizycznej. Badania te wskazały również, że poziom aktywności fizycznej jest niższy u dziewcząt niż chłopców, a zainteresowanie nią zmniejsza się wraz z wiekiem. W grupie 11-latków 27% dziewcząt i 34% chłopców deklaruje regularną aktywność fizyczną i spełnia jednocześnie wymogi co do jej ilości, a w grupie 15-latków do powyższych zaleceń stosuje się wyłącznie 11% dziewcząt i 25% chłopców. Spadek zainteresowania aktywnością fizyczną wśród dzieci wraz z wiekiem jest przypisywany m.in. okresowi dojrzewania³⁵. Potwierdzają to także dane Głównego Urzędu Statystycznego wskazujące, że regularną aktywność fizyczną podejmuje 50% dzieci w wieku 5-9 lat, 60% dzieci w wieku 10-14 lat, a w późniejszym wieku odsetek ten drastycznie spada^29,36. Badania naukowe dowodzą także korelacji spadku aktywności fizycznej z otyłością u dzieci i młodzieży¹⁷. Dane Głównego Urzędu Statystycznego również nie budzą optymizmu. Mimo zwiększenia wydatków na sport i rekreację ruchową o ponad 55% aktywność fizyczną w formie rekreacyjnej deklarowało tylko 38,8% Polaków³⁶.

W najnowszych badaniach przeprowadzonych w 2022 roku w 24 polskich szkołach podstawowych w różnych województwach wykazano jeszcze większy problem związany z ruchem i sprawnością wśród dzieci i młodzieży. Aż u 94% uczniów stwierdzono niewystarczające umiejętności ruchowe, co w niedalekiej przyszłości może doprowadzić do utrwalenia niezdrowego i nieaktywnego życia. Szczególnie niekorzystnie prezentują się dane dotyczące skakania przez skakankę – aż 56,5% uczniów nie opanowało tej umiejętności. Wyniki powyższego badania wskazują na poważne deficyty ruchowe młodzieży w wieku szkolnym. Jedynie odpowiedni poziom kompetencji ruchowej gwarantuje efektywne, czynne i zdrowe podejmowanie aktywności fizycznej. Wyniki ujawniają również niepokojące tendencje w sposobie realizacji założeń podstawy programowej w polskich szkołach podstawowych³⁷.

Ograniczenie aktywności fizycznej a pandemia COVID-19

W ciągu ostatnich kilku lat spadek poziomu aktywności fizycznej z pewnością był związany z pandemią COVID-19. Rozprzestrzenianie się zakażenia koronawirusem niezaprzeczalnie wpłynęło na codzienność ludzi na całym świecie. Autorzy licznych badań omawiali związek między zmniejszeniem zainteresowania ruchem i sportem a pandemią i lockdownem. Problem dotyczył szczególnie dzieci i młodzieży – młodzi ludzie doświadczyli wymiernie ograniczenia aktywności fizycznej³⁸. Pandemia COVID-19 okazała się wyzwaniem i wiązała się z potrzebą modyfikacji aktywności fizycznej dla naszego zdrowia i zdrowych zachowań. W trakcie pandemii w niektórych rejonach świata aktywność fizyczna społeczeństwa spadła aż o 50%. Przyczyną tego w pewnym stopniu była ograniczona dostępność miejsc, w których można było rekreacyjnie uprawiać sport na świeżym powietrzu (np. parków, szlaków, obiektów sportowych)³⁹.

Przyczyny niedostatecznej ilości aktywności fizycznej u dzieci

Obecny styl życia dzieci i młodzieży ma wpływ na ograniczenie aktywności fizycznej. Zajęcia szkolne i pozaszkolne trwają wiele godzin, często uczniowie biorą w nich udział w nieskorygowanej pozycji siedzącej w szkolnych ławkach. Po lekcjach spędzają wolny czas w sposób bierny, co przyspiesza rozwój wad postawy, szczególnie w okresie skoku wzrostowego^25,40. Badania potwierdziły, że dzieci w wolnym czasie preferują przesiadywać przed telewizorem lub komputerem zamiast wykonywać ćwiczenia ruchowe w domu czy na świeżym powietrzu. Niepokojąca jest także ilość czasu, jaką poświęcają każdego dnia na korzystanie z różnych urządzeń elektronicznych. Według badań jest to średnio około 3 godz. dziennie. Młodzież najchętniej gra na komputerze, sięga po gry komputerowe, ogląda telewizję bądź przegląda serwisy internetowe, takie jak YouTube, i media społecznościowe⁴¹. Dodatkowo u dzieci rozpoczynających edukację szkolną dochodzi do zmiany trybu życia na sedentarny, gdyż spędzają aż 97% czasu w pozycji siedzącej⁴². W trakcie zajęć szkolnych dziecko zmuszone jest przez wiele godzin pozostawać w pozycji siedzącej. Czasami nawet wysoka aktywność fizyczna nie jest w stanie zrównoważyć negatywnego wpływu zajęć sedentarnych³⁵.