Mroczne dzieciństwo

Model dzieciństwa zmieniał się na przestrzeni wieków. Od czasów prehistorycznych zabijanie dzieci było powszechnie akceptowane w Europie. Dzieci pozbawiane były życia z przyczyn socjalnych lub gdy były słabe, chore czy kalekie. Najtragiczniejszy model dzieciństwa dominował w średniowiecznej Europie, obciążony był dziecięcą śmiercią i okrucieństwem[1,2], ale okrucieństwo i przemoc nie kończą się wraz ze średniowieczem.

Dziecko nie było istotą, było anonimowe, a dzieciństwo nie było wyróżnione jako odmienne stadium życia. Trwało krótko, do czasu, gdy mogło samo funkcjonować w obszarze podstawowych czynności życiowych.[2] Relacje z matką były powierzchowne i ograniczały się do krótkiego okresu życia dziecka. Okazywanie czułości traktowano jako wyraz słabości rodzica i zły wzorzec do naśladowania. Do XIX wieku powszechna była sprzedaż czy wypożyczanie dzieci żebrakom. By wzbudzać większe współczucie, okaleczano żebrzące dziecko. W rozwijającym się przemyśle kapitalistycznym dzieci wykorzystywane były do niewolniczej pracy jako tania siła robocza.

Pod koniec XIX wieku krzywda dziecka staje się obiektem zainteresowania społeczeństw. W 1874 roku powstaje w Stanach Zjednoczonych pierwsze w świecie Towarzystwo Zapobiegania Cierpieniom Dzieci, a w Europie organizowane były sierocińce i domy opiekuńcze. Ośrodki te powstają przy kościołach i zakonach, także w Polsce.[3]

Nowe spojrzenie na dziecko

Wiek XX przynosi przełom. Dzięki psychoanalitycznym koncepcjom Zygmunta Freuda[4], kontynuowanym przez Annę Freud i Melanie Klein[5], pojawia się nowe myślenie o aparacie psychicznym dziecka, jego fantazjach i seksualności. Jego życie psychiczne staje się centrum zainteresowania psychoanalityków, psychologów i lekarzy.

Na zmianę modelu dzieciństwa istotny wpływ miała teoria przywiązania (attachment theory) sformułowana przez Johna Bowlby’ego[6] w drugiej połowie XX wieku. Przywiązanie rozumiane jest jako potrzeba więzi z osobnikiem tego samego gatunku. Podstawą jej budowy są interakcje matka – dziecko. Okres życia do 3. roku ma podstawowe znaczenie dla budowania bezpiecznej więzi.

Niezwykle ważne są pierwsze kontakty z matką. Mają one charakter fizyczny i emocjonalny, znaczenie ma dotyk, kontakt wzrokowy, pełna akceptacji postawa emocjonalna matki.[7]

Dotyk stymuluje układ odpornościowy, oddechowy i nerwowy, ma wpływ na dojrzewanie neuronów i rozbudowę połączeń między nimi. „Liczba połączeń, a nie liczba neuronów jest kluczowa z perspektywy inteligencji”.[8] Naturalny kontakt fizyczny w relacji z dzieckiem to głaskanie, przytulanie, bujanie. Te czynności mają znaczenie dla budowania poczucia bezpieczeństwa u dziecka.

Kontakt wzrokowy jest pierwszym komunikatem społecznym dziecka, odgrywa ważną rolę w rozwoju interakcji społecznych. W budowaniu bezpiecznej więzi ważna jest prawidłowa odpowiedź matki na komunikaty dziecka i odwrotnie, bowiem te interakcje ułatwiają rozwój dialogu i wspomagają samoregulacyjne umiejętności dziecka.[9] Zrozumienie jego sygnałów, takich jak płacz, niepokój ruchowy czy krzyk, daje szanse na zaspokojenie potrzeb i wzmacnia poczucie bezpieczeństwa.

Poczucie bezpieczeństwa i jego stałe budowanie ma podstawowe znaczenie dla prawidłowego procesu kształtowania się osobowości dziecka, jego empatii, rozwoju społecznego, poczucia własnej wartości oraz realizowania celów i zadań ważnych na każdym etapie rozwoju.

Teoria Johna Bowlby’ego w sposób zasadniczy wpłynęła na kształtowanie nowego modelu dzieciństwa. Nowe podejście, mówiące o tym, że dziecko od okresu prenatalnego poprzez niemowlęctwo i okres wczesnego dzieciństwa stanowi nieodłączną całość z matką, miało wpływ na reorganizację oddziałów położniczych, pediatrycznych, żłobków i przedszkoli.

Kontakt fizyczny matki z dzieckiem tuż po porodzie, kangurowanie (kontakt skóry matki ze skórą dziecka poprzez położenie niemowlęcia na jej klatce piersiowej), obecność matki przy chorym dziecku w szpitalu to konkretne zmiany, wynikające ze zrozumienia znaczenia bliskości relacji matka – dziecko.

Relacje matka – dziecko w innych cywilizacjach

Relacje między matką a dzieckiem w społecznościach Afryki, Ameryki Południowej i niektórych społecznościach azjatyckich zaskakują Europejczyka. Tradycja ich ścisłej więzi fizycznej i emocjonalnej jest przekazywana z pokolenia na pokolenie. Dziecko od urodzenia przebywa w ramionach matki, a gdy jest starsze, umieszczane jest w nosidełkach, na plecach matki między łopatkami (nosidełka pojawiły się w Europie w drugiej połowie XX wieku). Towarzyszy matce we wszystkich codziennych czynnościach, w domu, pracy w polu czy wówczas, gdy idzie ona do miasta. W swych czynnościach macierzyńskich kobieta wspierana jest przez matki, babki, kuzynki. To one przekazują jej tradycje związane z pielęgnacją dziecka. Ojcowie w niektórych społecznościach też uczestniczą w opiece. Ten model wyprzedził znacznie XX-wieczne odkrycia naukowe, które miały wpływ na zmianę podejścia do wychowania w Europie.[10]

Zaburzenia procesu budowy relacji matka – dziecko

Badania naukowe XX wieku odkryły przed nami istotę i sposób tworzenia się więzi, jak również przyczyny, które zaburzają proces jej kształtowania.

Jest ich kilka: separacja dziecka od matki, która może wynikać z wielu przyczyn, np. jej choroby, konieczność umieszczenia dziecka w inkubatorze, brak akceptacji dziecka przez matkę, gdy dochodzi do emocjonalnej z nim separacji, zaburzenia w funkcjonowaniu rodziny.

Nieprawidłowy, zaburzony proces budowania bezpiecznej więzi może skutkować niezdolnością do nawiązywania bliskich relacji z drugą osobą, zachowaniami antyspołecznymi, rozwojem osobowości typu borderline.[11,12]