Thompson i wsp. (2009) w ciągu 12 miesięcy w grupie leczonej haloperydolem obserwowali postępującą utratę istoty szarej, początkowo w obszarach ciemieniowych i skroniowych, z czasem rozciągającą się w kierunku obszarów czołowych, a w grupie leczonej olanzapiną również stwierdzano redukcję istoty szarej, ale w mniejszym nasileniu, różnice były widoczne najbardziej w obszarach czołowych.[13]

Leki atypowe mogą również powodować zmiany w zakresie istoty białej, np. powiększenie objętości istoty białej płatów czołowych, co może być związane ze zmianami w obrębie mieliny, a także zwiększenie objętości istoty białej w przedniej okolicy torebki wewnętrznej i w jądrach podstawy.[14,15] Z drugiej strony w długotrwałej obserwacji pacjentów ze schizofrenią stwierdzono, że większa ekspozycja na leki przeciwpsychotyczne jest związana z subtelną redukcją objętości całego mózgu, istoty szarej i białej.[16] Pięcioletnia obserwacja pacjentów leczonych m.in. olanzapiną i klozapiną wykazała, że leki te ograniczają postępującą utratę istoty szarej w płatach czołowych i skroniowych.[17] W badaniu przekrojowym grupy pacjentów z przewlekłą schizofrenią większa ekspozycja na leki typowe korelowała z większą objętością zakrętu obręczy, natomiast jeśli chodzi o leki atypowe – większa ekspozycja korelowała z większą objętością wzgórza.[18]

Metaanaliza z 2012 wykazała, że wśród osób z pierwszym epizodem schizofrenii obserwuje się postępującą utratę istoty szarej, szczególnie w płatach czołowych, skroniowych i ciemieniowych, a leki atypowe hamowały to zjawisko.[19]

W literaturze analizowane są możliwe mechanizmy działania leków przeciwpsychotycznych na zmiany strukturalne mózgu.

Powiększenie objętości jądra ogoniastego po neuroleptykach typowych może być wynikiem zmian ultrastrukturalnych w neuronach prążkowia i zaburzeń w morfologii dendrytów korowych.[12]

Zmiany w jądrach podstawy po lekach mogą także wiązać się ze zwiększeniem przepływu krwi lub proliferacją receptorów – zwiększeniem ich gęstości lub wielkości, a także ze zmianami w zakresie aktywacji, regeneracji, hipertrofii czy też liczby synaps.[20]

Komórkowe mechanizmy wpływu leków na mózg

1. Stymulacja ścieżek zaangażowanych w plastyczność komórkową.
2. Działanie neuroprotekcyjne poprzez wzrost czynników neurotroficznych.
3. Inne wytłumaczenie wiąże się z redukcją funkcji receptora glutaminergicznego NMDA w schizofrenii, co powoduje „odblokowanie” glutaminianu i uruchamia jego neurotoksyczne działanie w obwodach korowo-limbicznych. Neuroleptyki atypowe mogą działać ochronnie przeciw ekscytotoksycznemu działaniu glutaminianu.[20,21]

Badania spektroskopii protonowej MR i badania funkcjonalne

Spektroskopia protonowa rezonansu magnetycznego (1HMRS)

Spektroskopia rezonansu magnetycznego (MR) jest metodą pozwalającą na przeprowadzenie analizy składu chemicznego tkanki mózgowej. Najbardziej rozpowszechniona jest spektroskopia protonowa (wykorzystująca rezonans jąder wodoru). Najczęściej stosowana jest metoda pojedynczego voxela – czyli obszaru badanego, będącego sześcianem o objętości od 1 cm3 do 8 cm3. Voxel może być zlokalizowany w różnych obszarach mózgu, w zależności od potrzeby.

W spektroskopii protonowej obserwuje się głównie widma pochodzące z grup N-acetylowych, przede wszystkim:

  • NAA (N-acetyloasparaginian),
  • choliny,
  • kreatyny lub fosfokreatyny,
  • mioinozytolu (mI),
  • kompleksu Glx – glutaminian-glutamina,
  • glutaminy (Gln),
  • glutaminianu (Glu),
  • GABA.


NAA występuje w stężeniu 10 μmol/g, prawie wyłącznie w OUN, to drugi w kolejności aminokwas pobudzający (po glutaminianie) i jest uważany za marker żywotności neuronów. Obniżenie zawartości NAA może wskazywać na utratę neuronów w badanym obszarze.

Sygnał choliny (Cho) pochodzi głównie ze składników błonowego metabolizmu fosfolipidowego. Wzrasta on w stanach, w których występuje rozpad mieliny lub proliferacja gleju, a także w stanach neurodegeneracji.

Mioinozytol odgrywa rolę w osmoregulacji i przekaźnictwie wewnątrzkomórkowym, uważany jest za marker glejowy (występuje w astrocytach).

W paśmie Glx dominuje sygnał glutaminianu. Glutaminian to aminokwas pobudzający w OUN, a glutamina odgrywa rolę głównie jako jego prekursor. Aktualnie za pomocą nowoczesnych aparatów (o mocy trzech tesli i więcej) możliwe jest rozróżnienie sygnału glutaminianu i glutaminy i analizowanie stężenia tych związków oddzielnie. Zmiany stężenia glutaminianów wiążą się z neurotoksycznością i neurodegeneracją w zaburzeniach psychicznych.[22]

Najczęściej obserwowano obniżenie zawartości NAA w różnych okolicach i zmiany w zakresie glutaminianów – z reguły na początku choroby podwyższenie, potem obniżenie zawartości glutaminianów. Leki przeciwpsychotyczne mogą wpływać na zmiany tych wskaźników najprawdopodobniej poprzez działanie neuroprotekcyjne. Najczęściej obserwowano podwyższenie poziomu NAA lub obniżenie poziomu glutaminianów po leczeniu, zwłaszcza lekami atypowymi.

Mechanizmy wpływu leczenia antypsychotycznego na poziom NAA i Glx

Wydaje się, że ma to związek z oddziaływaniem na układ glutaminergiczny. Stężenie NAA jest najwyższe w neuronach glutaminergicznych, a synteza NAA w mitochondriach zależy m.in. od glutaminianu. W związku z tym zmiany w układzie glutaminergicznym mogą wpływać na syntezę i koncentrację NAA. Leki neuroleptyczne wpływają na układ glutaminergiczny w pośredni sposób, modyfikując działanie jego receptorów i stymulując uwalnianie glutaminianu w prążkowiu, obszarze, który otrzymuje glutaminergiczne przekaźnictwo z kory czołowej. Leki atypowe mogą hamować postępujące zmniejszenie objętości istoty szarej, prawdopodobnie łączące się z patofizjologią leżącą u podłoża procesu chorobowego, w związku z tym mogą mieć też wpływ na poziom NAA poprzez działanie neuroprotekcyjne.[22]

Funkcjonalny rezonans magnetyczny (fMRI)

Funkcjonalny rezonans magnetyczny jest metodą, za pomocą której mierzony jest wzrost przepływu krwi i utlenowania aktywnej okolicy mózgu. Podczas aktywności komórek nerwowych zwiększa się ich zapotrzebowanie na tlen i nasila się produkcja dwutlenku węgla, co można zaobserwować i zanalizować. Wzrost aktywności danego rejonu mierzy się za pomocą odpowiedzi BOLD (blood oxygenation level dependent), która określa zależność intensywności sygnału MRI od poziomu natlenienia krwi. Badanie to można wykonywać w spoczynku, ale też w stanie wzmożonej aktywności, np. podczas wykonywania testów angażujących funkcje poznawcze czy emocje.[23]

Do góry