Lek. Karolina Wilczyńska

Lek. Katarzyna Simonienko

Lek. Mikołaj Kwiatkowski

Dr hab. med. Napoleon Waszkiewicz

Nowe substancje psychoaktywne zostały wprowadzone na rynek w 2010 roku jako alternatywa dla środków odurzających, których posiadanie i dystrybucja były zakazane prawnie. Zazwyczaj są to ich analogi pod względem budowy chemicznej i właściwości psychoaktywnych. Handel nimi odbywał się początkowo legalnie, w punktach stacjonarnych nazywanych sklepami z dopalaczami (ang. smart shops). W wyniku zmian legislacyjnych posiadanie i dystrybucja wszystkich substancji psychoaktywnych i ich prekursorów zostały uznane za prawnie zabronione. Mimo to wielu użytkowników nie zaprzestało używania dopalaczy, które obecnie pozyskiwane są głównie za pośrednictwem internetu oraz handlarzy ulicznych (dilerów).

Użytkownicy dopalaczy to w większości nastolatki i młodzi dorośli, często uczestnicy imprez klubowych i festiwali muzycznych. Część z nich przyjmuje dopalacze w celu poprawy wydolności umysłowej (osoby intensywnie uczące się, pracujące umysłowo) lub fizycznej (sportowcy). Niektóre nowe substancje psychoaktywne są sprzedawane jako środki mające wywołać efekt inny niż psychoaktywny i są kierowane do osób pragnących uzyskać zmniejszenie masy ciała lub poprawę sprawności seksualnej. Po dopalacze sięgają też ci, którzy z racji wykonywanego zawodu bądź na mocy orzeczenia sądu mogą być rutynowo poddawani badaniom na obecność narkotyków w organizmie, licząc, że substancja nie zostanie wykryta za pomocą standardowych testów.[1,7,9]

Obecne na rynku nowe substancje psychoaktywne to głównie związki chemiczne będące substytutami narkotyków, takich jak marihuana, amfetamina, ecstasy, LSD. Najczęściej mają postać suszu roślinnego przeznaczonego do palenia, proszków zażywanych donosowo lub tabletek. Niektóre są aplikowane na błonę śluzową jamy ustnej w postaci bibuł jonowymiennych, inne wprowadzane są do organizmu drogą dożylną.[8]

Przyczyny zatruć dopalaczami

Zatrucia nowymi substancjami psychoaktywnymi często są skutkiem przyjęcia ich zbyt dużej dawki, co może wynikać ze zmiany tolerancji na działanie przewlekle przyjmowanej substancji psychoaktywnej lub też zakupu substancji o większej niż zazwyczaj czystości chemicznej.[3]

Do wystąpienia zatrucia predysponuje również przyjęcie więcej niż jednej substancji psychoaktywnej i interakcje pomiędzy nimi. Produkty nazywane dopalaczami często zawierają więcej niż jedną substancję działającą na ośrodkowy układ nerwowy. Użytkownicy dopalaczy niejednokrotnie przyjmują substancje wraz z alkoholem, narkotykami i lekami w celu nasilenia działania psychoaktywnego, np. łączenie tryptamin z inhibitorami monoaminooksydazy, albo by osłabić działanie przyjętej substancji za pomocą benzodiazepin lub alkoholu.[4,8]

Obserwuje się też przypadki przyjęcia substancji w celach samobójczych, a także zatruć niezamierzonych, spowodowanych podaniem substancji przez osoby trzecie, lub przedostania się narkotyku do organizmu podczas usiłowania przemytu. Część zatruć nie wynika z działania przyjętej substancji psychoaktywnej, lecz z toksyczności obecnych w zażywanym produkcie zanieczyszczeń.[3]

Substancje występujące w dopalaczach

Tabela 1. Charakterystyka najczęściej występujących grup dopalaczy.[8]

Najczęściej wykrywane w próbkach dopalaczy badanych przez Główny Inspektorat Sanitarny są syntetyczne kanabinoidy (AB-CHMINACA, MDMB-CHMICA) oraz katynony (4-CMC, 4-metylo-N,N-DMC, 4-EEC). Rzadziej identyfikowane są substancje halucynogenne, substancje psychostymulujące inne niż katynony oraz substancje o depresyjnym działaniu na układ nerwowy. Ich charakterystykę przedstawiono w tab. 1.

Syntetyczne kanabinoidy, podobnie jak marihuana i haszysz, działają na receptory kanabinoidowe CB1 i CB2. Większość z nich wykazuje silniejsze niż w przypadku kanabinoidów pochodzenia roślinnego powinowactwo do tych receptorów. Zazwyczaj występują one w postaci suszu roślinnego nasączonego substancją psychoaktywną, przeznaczonego do palenia.[9]

Substancje psychostymulujące, m.in. fenyloetyloaminy, katynony, benzofurany, zwiększają transmisję noradrenergiczną, dopaminergiczną i serotoninergiczną, intensyfikując wydzielanie neuroprzekaźnika do szczeliny synaptycznej lub hamując jego wychwyt zwrotny. Niektóre z nich działają jednocześnie jako inhibitory monoaminooksydazy, enzymu biorącego udział w metabolizowaniu neuroprzekaźników.[9] Są one przyjmowane zazwyczaj doustnie lub donosowo. Po zażyciu donosowym efekt działania występuje szybciej i utrzymuje się krócej w stosunku do podania drogą doustną. Metamfetamina, tzw. kryształ, bywa palona w lufkach lub podawana dożylnie.[9]

Obecne w dopalaczach substancje o przeważającym działaniu halucynogennym wykazują dwojaki mechanizm działania. Syntetyczne fenyloetyloaminy o przeważającym działaniu halucynogennym (serii 2C-x i 25x-NBOMe) działają poprzez agonizm receptorów serotoninowych 5-HT2A, podobnie jak amid kwasu lizergowego (LSD), grzyby z rodziny Psilocybe i szałwia wieszcza (Salvia divinorum). Inne, jak ketamina czy fencyklidyna, są antagonistami receptora NMDA, wywołują objawy psychotyczne przez dysocjacyjne działanie na ośrodkowy układ nerwowy.[8,9]

W skład dopalaczy mogą wchodzić także substancje o działaniu depresyjnym na układ nerwowy. Należą do nich m.in. agoniści receptorów GABA, w tym benzodiazepiny, γ-hydroksymaślan (GHB, tzw. liquid ecstasy) oraz γ-butyrolakton (GBL).[9] Tego rodzaju substancje bywają również podawane osobom trzecim bez ich wiedzy i zgody jako tzw. pigułki gwałtu.[8]

Niektóre ze środków zastępczych zawierają pochodne opioidowe. Charakterystyczne dla ich działania jest uczucie euforii, sedacja oraz – przeciwnie do większości innych substancji psychoaktywnych – zwężenie źrenic. Jedną z bardziej niebezpiecznych substancji z tej grupy jest dezomorfina, znana pod nazwą „krokodyl”, sprzedawana jako zamiennik heroiny.