Lęk separacyjny – SAD (F93.0)

Charakteryzuje się nadmiernym lękiem i cierpieniem, nieodpowiednim do poziomu rozwoju, w sytuacji separacji od domu lub rozstania z osobami, z którymi dzieci są silne związane. Od normalnego lęku przed rozstaniem różni go niezwykłe nasilenie oraz współwystępowanie istotnych trudności w funkcjonowaniu społecznym. Częściej występuje u dziewcząt, dzieci wychowywanych przez samotne matki, w grupach o niższym statusie społeczno-ekonomicznym. SAD zwiększa ryzyko rozwoju zaburzeń internalizacyjnych w okresie wczesnej dorosłości (19-30 lat) i zmniejsza ryzyko rozwoju zaburzeń eksternalizacyjnych (alkoholizm, uzależnienia). U osób z SAD we wczesnym dzieciństwie znacznie częściej rozwijają się lęk napadowy (PD) i zaburzenia depresyjne. Zaburzenie wymaga różnicowania z innymi zaburzeniami funkcjonowania społecznego, innymi zaburzeniami lękowymi, depresyjnymi i psychotycznymi. Aby zgodnie z klasyfikacją DSM-5 rozpoznać lęk separacyjny, konieczne jest stwierdzenie, że lęk, niepokój, unikanie sytuacji oddzielenia od osoby, do której jest się przywiązanym, były stałe i trwały u dzieci co najmniej cztery tygodnie, a u osób dorosłych sześć miesięcy lub dłużej.[8,10,12]

Lęk społeczny w dzieciństwie (F93.2)

Przez badaczy jest traktowany jako prekursor lub odpowiednik fobii społecznej. Może wynikać z wyolbrzymienia i przedłużenia normalnej rozwojowej fazy lęku, która trwa do 30. m.ż. Zaburzenie rozpoznaje się, gdy rozpoczyna się przed 6. r.ż. i nie wiąże się z bardziej uogólnionymi zaburzeniami lękowymi. Dziecko utrzymuje dobre relacje z członkami rodziny i innymi osobami dobrze mu znanymi, ale unika kontaktów z ludźmi spoza rodziny, co prowadzi do zaburzeń funkcjonowania społecznego.[4,10]

Zespół lęku społecznego (F40.1)

Cechuje się lękiem przed oceną publiczną i upokorzeniem, który prowadzi do znacznych zaburzeń funkcjonowania społecznego. Rozpoczyna się w środkowej adolescencji i trwa w dorosłości. Rozpowszechnienie u dzieci i młodzieży wynosi 6,8 proc. Ryzyko wystąpienia wzrasta dwu-sześciokrotnie u krewnych pierwszego stopnia. W DSM-5 czas trwania objawów uzasadniających rozpoznanie wynosi sześć miesięcy, natomiast w ICD-10, gdy rozpoznajemy F93.2, objawy muszą się utrzymywać cztery tygodnie. Lęk społeczny wymaga różnicowania z nieśmiałością, której nie uznaje się za stan patologiczny. Jeżeli jednak nasilenie powściągliwości w sytuacjach społecznych jest tak duże, że wpływa negatywnie na funkcjonowanie, należy brać pod uwagę zaburzenie w postaci lęku społecznego.

Zespół lęku społecznego wymaga również różnicowania z innymi rodzajami zaburzeń lękowych, zespołem Aspergera, mutyzmem selektywnym. Jeżeli jego przebieg jest ciężki, może być wówczas początkiem zaburzeń lękowych z napadami panicznymi, depresji, a nawet schizofrenii dziecięcej.[3,4,10,14]

Uogólnione zaburzenia lękowe (F93.80, F41.1)

W przebiegu tego zaburzenia przewlekle utrzymują się nadmierne obawy związane ze szkołą, relacjami społecznymi, rodziną, zdrowiem i bezpieczeństwem, wydarzeniami na świecie i klęskami żywiołowymi, a towarzyszy temu co najmniej jeden objaw somatyczny. Aby rozpoznawać F93.80, objawy muszą mieć swój początek w dzieciństwie lub przed 18. r.ż. Warunkiem postawienia diagnozy jest utrzymywanie się lęku, nad którym nie można zapanować, i zamartwiania się przynajmniej sześć miesięcy. Inne często opisywane objawy to stale odczuwany niepokój, uczucie zmęczenia, niemożności odprężenia, poczucie „jałowienia”, drażliwość, trudności z koncentracją uwagi, problemy ze snem. Często obserwuje się również objawy pobudzenia układu autonomicznego, zawroty głowy, kołatanie serca, niepokój w nadbrzuszu, suchość w jamie ustnej.

We wczesnym dzieciństwie występuje w takim samym stopniu u obu płci, a w okresie adolescencji stosunek dziewcząt do chłopców wynosi 6:1. Współwystępowanie innych zaburzeń psychicznych jest częste, szczególnie innych zaburzeń lękowych i depresji. Zaburzenie obserwuje się częściej u dzieci, których rodzice cierpią z powodu zaburzeń lękowych lub innych zaburzeń psychicznych. U nastolatków cierpiących na GAD istnieje większe ryzyko stosowania substancji psychoaktywnych. W różnicowaniu należy uwzględnić inne zaburzenia lękowe, w tym z powodów ogólnomedycznych lub związanych z używanymi substancjami, OCD, zaburzenia stresowe pourazowe, chorobę afektywną dwubiegunową i zaburzenia psychotyczne.[3,4,10,14]

Zaburzenia lękowe w postaci fobii (F40) i zaburzenia lękowe w postaci fobii w dzieciństwie (F93.1)

W tej grupie zaburzeń lęk jest wywołany przez określone sytuacje lub przedmioty, zewnętrzne w stosunku do osoby, które nie są obiektywnie niebezpieczne. W jego wyniku pacjent unika takich sytuacji lub z przerażeniem reaguje na ich pojawienie się, a nawet na myśl o takiej możliwości. Lęku nie zmniejsza to, że inne osoby nie uważają danej sytuacji za niebezpieczną ani zagrażającą. Jeżeli lęki są związane z fazą rozwojową, ale stopień lęku jest klinicznie nieprawidłowy, początek przypada na odpowiedni wiek i nie jest częścią bardziej uogólnionego zaburzenia, używamy kategorii F93.1. W takiej sytuacji specyficzne fobie powinny trwać co najmniej cztery tygodnie. Jeżeli natomiast lęki nie stanowią części prawidłowego rozwoju psychospołecznego, np. agorafobia, należy je zaliczać do kategorii F40. W DSM-5 wymagany czas trwania objawów umożliwiających rozpoznanie fobii swoistej wynosi sześć miesięcy.[3,4,14]

Zaburzenia lękowe z napadami lęku – lęk paniczny (F41.0)

Występują nawracające epizody intensywnego lęku, które pojawiają się w sposób nieprzewidywalny, bez związku z określonymi bodźcami i trwają zazwyczaj kilka minut. Lęk występuje również w oczekiwaniu na kolejny atak. Do ostatecznego rozpoznania należy stwierdzić wystąpienie kilku ciężkich napadów lęku z objawami autonomicznymi w okresie miesiąca. Napady panicznego lęku obejmuje poczucie braku kontroli, „popadania w szaleństwo” lub zbliżającej się śmierci oraz budzące przerażenie objawy somatyczne. Dzieci z napadami lęku panicznego, bojąc się utraty kontroli w trakcie napadu paniki, mogą dążyć do unikania miejsc publicznych, a w ciężkiej postaci niechętnie opuszczają środowisko domowe lub zaczynają cierpieć na agorafobię.

Agorafobia i PD historycznie występowały razem, w DSM-5 zostały rozdzielone. PD ma podobne kryteria jak w DSM-IV-TR, kryterium czasu – miesiąc, agorafobia – nowe kryteria: strach lub lęk występują w dwóch lub więcej sytuacjach przez sześć miesięcy, podczas korzystania z transportu publicznego, przebywania na otwartej lub zamkniętej przestrzeni, stania w kolejce lub przebywania w tłumie, przebywania samodzielnie poza domem.[3,4]

Mutyzm selektywny (F94)

W tym zaburzeniu występuje konsekwentna niemożność mówienia w określonych sytuacjach społecznych, w których oczekiwane jest posługiwanie się mową (przedszkole, szkoła, inne), pomimo mówienia w innych. Zakłócenie utrzymuje się co najmniej cztery tygodnie, z wyłączeniem pierwszego miesiąca w szkole, wpływa na osiągnięcia edukacyjne i komunikację społeczną oraz nie jest spowodowane brakiem wiedzy lub znajomości języka mówionego wymaganego w danej sytuacji społecznej. Zaburzenia nie można uzasadnić zaburzeniami komunikacji związanymi z płynnością mowy ani z występowaniem w przebiegu zaburzeń ze spektrum autyzmu, schizofrenii lub innego zaburzenia psychotycznego.

Najczęstszy model zachowania dziecka poza rodziną to bojaźliwe wycofanie się z zahamowaniem i bierność polegająca na stałej, czujnej obserwacji otoczenia bez ujawniania emocji. W domu natomiast dzieci te bywają dominujące i pełne życia. Często są gadatliwe, uparte i obrażające się, a nawet kłopotliwe i agresywne oraz kontrolujące i manipulujące otoczeniem. Mutyzm selektywny wymaga różnicowania z całościowymi zaburzeniami rozwojowymi, upośledzeniem umysłowym, zaburzeniami rozwoju mowy i języka, innymi postaciami mutyzmu, zaburzeniami depresyjnymi, fobią społeczną, schizofrenią.[4,15]

Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne – OCD (F42)

Warunkiem rozpoznania jest występowanie przez większość dni w czasie ostatnich dwóch tygodni nawracających i uporczywych obsesji (myśli natrętnych) i kompulsji (czynności natrętnych) lub obu objawów razem, najczęściej niechcianych, którym chory stara się przeciwstawić przynajmniej na początku zaburzenia. Obsesje lub kompulsje pochłaniają czas, powodują znaczące klinicznie cierpienie lub upośledzenie funkcjonowania adekwatnego do fazy rozwoju. Ważne, aby mieć pewność, że OCD nie jest spowodowane działaniem nadużywanej substancji, przyjmowanego leku lub stanem ogólnomedycznym.