U dzieci z lękiem społecznym stwierdzono zależność między szeroko badanym polimorfizmem w regionie promotora genu transportera serotoniny (5-HTTLPR) a nieśmiałością. Wykazano również, że u krewnych pierwszego stopnia osób z lękiem społecznym ryzyko wystąpienia zaburzenia wzrasta dwu-sześciokrotnie. Dodatkowo badania bliźniąt potwierdzają dziedziczenie cech typowych dla lęku społecznego.

Potwierdzono również silny związek pomiędzy genem kortykoliberyny (corticotropin releasing hormone) a temperamentem cechującym się zahamowaniem behawioralnym, które charakteryzuje się ograniczonym dążeniem do poznawania otoczenia i eksploracji oraz licznymi obawami dotyczącymi nowych sytuacji. Obecność takich cech temperamentu we wczesnym dzieciństwie zwiększa ryzyko zaburzeń lękowych w okresie środkowego dzieciństwa i rozwoju fobii społecznej w okresie dojrzewania.

Badania nad środowiskowymi czynnikami ryzyka dotyczą głównie związku między relacją rodzice-dzieci a występowaniem zaburzeń lękowych u rodziców. Wykazano, że rodzice z zaburzeniami lękowymi mogą modulować u swoich dzieci takie zachowania, które charakteryzują się wysokim poziomem niepokoju i lęku, a także wzmacniać strategie pokonywania trudności polegające na unikaniu. Ta grupa rodziców prezentuje również styl wychowawczy polegający na nadopiekuńczości oraz nadmiernej kontroli i krytyce, co z kolei ogranicza rozwój autonomii i poczucia własnej kontroli u dzieci, w efekcie może się przyczyniać do rozwoju zaburzeń lękowych.

W badaniach dotyczących więzi i przywiązania wykazano, że relacje niedające poczucia bezpieczeństwa, szczególnie lękowy wzorzec przywiązania, zwiększają ryzyko rozwoju zaburzeń lękowych u dzieci. Uważa się, że najważniejszym czynnikiem ochronnym jest umiejętność radzenia sobie w różnych sytuacjach, dlatego kształtowanie aktywnych strategii rozwiązywania problemów i umiejętności odwracania uwagi od czynników lękorodnych może zapobiegać rozwojowi zaburzeń lękowych.[12]

Obraz kliniczny

Ze względu na ograniczone zdolności werbalne i poznawcze w niemowlęctwie lub we wczesnym dzieciństwie rozpoznawanie zaburzeń lękowych wiąże się z wieloma wyzwaniami, takimi jak:

• różnicowanie pomiędzy lękiem lub strachem rozwojowo oczekiwanym a lękiem niewłaściwym rozwojowo,
• rozróżnienie pomiędzy cechami lękliwego temperamentu a zaburzeniem lękowym, z właściwą interpretacją obserwowanego zachowania dziecka i wywiadu klinicznego.

Według DC:0-3R lęk, strach lub obawy muszą spełniać wszystkie poniższe kryteria, aby można było uznać je za prawdopodobny objaw zaburzenia lękowego:

• wywołują u dziecka napięcie i zaniepokojenie lub prowadzą do unikania określonych czynności lub sytuacji,
• pojawiają się podczas dwóch albo więcej codziennych czynności lub w kontekście dwóch albo więcej relacji,
• są niekontrolowane, przynajmniej przez jakiś czas,
• zakłócają funkcjonowanie dziecka lub rodziny i oczekiwany rozwój dziecka,
• utrzymują się w określonym czasie; kryteria diagnostyczne formułują minimalny czas trwania danego lęku wymagany do uznania go za objaw zaburzenia: lęk separacyjny – miesiąc, specyficzne postacie fobii – cztery miesiące, fobia społeczna – cztery miesiące, lęk uogólniony – sześć miesięcy.[5]

U dzieci w wieku przedszkolnym objawy lękowe mogą mieć istotne znaczenie kliniczne, nawet jeśli nie spełniają pełnych kryteriów konkretnych zaburzeń, a granice pomiędzy poszczególnymi postaciami zespołów lękowych mogą być mniej wyraźne.[13]

U młodszych dzieci i niemowląt o zaburzeniach lękowych może świadczyć niepokój ruchowy, drażliwość, niekontrolowany płacz lub krzyk, zaburzenia snu i karmienia. Często lęk powoduje stałe napięcie i zaniepokojenie z unikaniem określonych czynności lub sytuacji. Nasilenie takich zachowań zakłóca funkcjonowanie dziecka lub rodziny i jego oczekiwany rozwój. W miarę dorastania zmienia się charakter objawów, pojawiają się skargi na dolegliwości somatyczne pod postacią bólów głowy lub brzucha, a drażliwość i wybuchy złości bywają interpretowane jako wyraz nieposłuszeństwa. Młodzież w wielu wypadkach potrafi dokładnie opisać charakter objawów. Często w takich sytuacjach nasila się potrzeba bliższego kontaktu z opiekunem zapewniającym poczucie bezpieczeństwa zarówno w dzień, jak i w nocy.[6] Dodatkowo rozwijają się charakterystyczne objawy dla poszczególnych kategorii zaburzeń lękowych (tab. 3).

Tabela 3. Objawy związane z typem zaburzeń lękowych.

We wszystkich zaburzeniach lękowych koniecznym do rozpoznania objawem jest lęk, który może się demonstrować oznakami somatycznymi i psychopatologicznymi (tab. 4). Lęk musi być tak nasilony, że destabilizuje albo uniemożliwia funkcjonowanie dziecka odpowiadające wiekowi rozwojowemu. Kolejnym warunkiem jest określenie, jak długo trwają objawy lęku od chwili pierwszego epizodu. Lęk jest jednym z objawów występujących w wielu zaburzeniach psychicznych, często demonstrowanym i wymienianym przez pacjentów jako główne cierpienie. Wymaga w związku z tym dokładnego różnicowania z położeniem nacisku na to, czy jego charakter jest typowy dla zaburzeń lękowych, czy jest jednym z objawów innego zaburzenia albo reakcją na traumatyczną sytuację.[3-5].

Tabela 4. Objawy somatyczne i psychopatologiczne lęku.

Nie ma swoistych badań potwierdzających występowanie zaburzeń lękowych. U wielu dzieci ważną rolę odgrywa diagnoza psychologiczna, której celem jest określenie poziomu rozwoju umysłowego, mocnych i słabych stron dziecka, w tym specyficznych trudności szkolnych, oraz poszerzenie informacji na temat sytuacji rodzinnej i środowiskowej.

Należy wykonywać tylko te badania, które są konieczne do wykluczenia zaburzeń somatycznych lub do monitorowania ewentualnych powikłań samego zaburzenia i leczenia, jeżeli zostanie zastosowane leczenie farmakologiczne. Należy pamiętać, że każdy zabieg medyczny, konsultacja lekarska, postępowanie diagnostyczne nasila niepokój i lęk u dziecka i jego rodziny!