dr n. biomed. Joanna Michalina Jurek

Częstość występowania dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego (GI – gastrointestinal disorders) na całym świecie różni się ze względu na uwarunkowania genetyczne, środowiskowe i społeczno-kulturowe, jednak niezależnie od tych zmiennych złe nawyki żywieniowe oraz niektóre czynniki psychologiczne/emocjonalne należą do ich najpowszechniejszych przyczyn. Szczególnie stres, podobnie jak niewystarczająca ilość snu oraz szybkie tempo życia, odgrywa znaczącą rolę w przypadku nawet 60% chorób przewodu pokarmowego – co dodatkowo podkreśla złożony związek między trybem życia, czynnikami psychologicznymi oraz zdrowiem układu trawiennego¹. Co więcej, narastający globalnie problem otyłości i zaburzeń metabolicznych, takich jak cukrzyca typu 2 lub niealkoholowe stłuszczeniowe zapalenie wątroby (NASH – non-alcoholic steatohepatitis), również przyczynia się do pogorszenia stanu układu pokarmowego. Chociaż ograniczenie spożycia kalorii i zwiększenie aktywności fizycznej stanowią główne zalecenia w przypadku leczenia otyłości oraz prewencji nadmiernej masy ciała, ich wdrożenie często okazuje się problematyczne i pozbawione konkretnego, satysfakcjonującego efektu terapeutycznego z punktu widzenia pacjenta.

Wysoki poziom chronicznego stresu, charakteryzujący współczesne społeczeństwa, coraz częściej próbuje się redukować, stosując proste, ale krótkoterminowe rozwiązania. Jedno z nich stanowi sięganie po tzw. comfort food, czyli żywność komfortową, która najczęściej jest wysoko przetworzona oraz zawiera znaczną ilość tłuszczów nasyconych, cukrów i soli. Taki skład odżywczy powoduje przyjemne uczucie ukojenia pośród nieustannego pośpiechu i codziennych problemów. Niestety tego rodzaju pokarmy spożywane przez długi czas jako jedyny sposób na uregulowanie emocji mogą prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych, nieograniczających się do chorób układu pokarmowego. Okazuje się, że żywność ta, mająca duże walory smakowe, często powoduje przejadanie się, otyłość i zaburzenia metaboliczne, dodatkowo przyczyniając się do zaburzeń psychicznych związanych z odżywianiem.

Połączenie jelito–mózg

Wyniki przeprowadzonych do tej pory badań epidemiologicznych potwierdzają powiązania między stresem fizycznym i emocjonalnym a ryzykiem dolegliwości pokarmowych, które objawiają się jako opóźnienia w opróżnianiu żołądka z treści pokarmowej, niestrawność (uczucie ciężkości w żołądku), przy jednoczesnym przyspieszeniu tempa wypróżniania (nieregularne wypróżnienia, biegunki). Co więcej, utrzymywanie się tych zmian w funkcjonowaniu jelit, zwłaszcza pod wpływem długotrwałego stresu, może skutkować zaburzeniami mikrobioty jelitowej, to zaś może wpływać negatywnie na funkcje poznawcze i neurologiczne, prowadząc do stanów depresyjnych lub lękowych. Powiązanie to naukowcy wyjaśniają zaburzoną komunikacją neurohormonalną w obrębie nerwu błędnego, z mózgu do jelit, określaną jako oś mózgowo-jelitowa, której obwód przebiega przez autonomiczny układ nerwowy z jego częściami współczulnymi i przywspółczulnymi. W ten proces zaangażowane są także czynniki neuroendokrynne rdzenia współczulno-nadnerczowego oraz układu podwzgórze–przysadka–nadnercza. Oprócz połączeń odprowadzających w skład omawianej osi wchodzi sieć szlaków doprowadzających odpowiedzialnych za przekazywanie informacji z przewodu pokarmowego do ośrodkowego układu nerwowego (OUN). Szlaki te obejmują zewnętrzne neurony czuciowe nerwu błędnego i rdzeniowego, które przekazują bodźce mechaniczne i chemiczne. Sieć komunikacyjną jelito–mózg współtworzy również kilka innych kluczowych elementów, takich jak hormony jelitowe uwalniane przez komórki enteroendokrynne w błonie śluzowej jelit, cytokiny z układu odpornościowego przewodu pokarmowego, czynniki metaboliczne związane z trawieniem i wchłanianiem składników odżywczych oraz sygnały generowane przez mikroflorę jelitową². Ten skomplikowany system komunikacji doprowadzającej dostarcza mózgowi wyczerpujących informacji na temat funkcjonowania jelit. Odgrywa kluczową rolę w interocepcji, umożliwiając mózgowi rozpoznanie wewnętrznego stanu organizmu oraz odpowiednią regulację aktywności umysłowej i homeostazy. Co ciekawe, analizy przeprowadzone na podstawie obrazowania funkcjonalnego wykazały, że informacje pochodzące z jelit są w stanie dotrzeć do obszarów mózgu związanych z emocjami i funkcjami poznawczymi.

Warto dodać, że postęp w rozumieniu dwukierunkowej komunikacji w obrębie osi jelito–mózg nastąpił dzięki badaniom nad zespołem jelita drażliwego (IBS – irritable bowel syndrome), który charakteryzuje się nawracającymi bólami brzucha i zmianami w wypróżnianiu, a także zaburzeniami lękowymi i depresją². Co ciekawe, badania w tym zakresie wykazały, że zaburzenie komunikacji jelitowo-mózgowej w IBS może być związane ze zmianami w składzie mikrobioty jelit. Co więcej, silne emocje, takie jak złość, niepokój, smutek i podniecenie, mogą wywoływać objawy żołądkowo-jelitowe, potwierdzając wrażliwość przewodu pokarmowego na stany emocjonalne. Chociaż związek między poszczególnymi bakteriami jelitowymi a dobrostanem psychicznym pozostaje wciąż przedmiotem analiz, powszechnie uznaje się wpływ emocji na funkcjonowanie osi jelito–mózg. Warto dodać, że wdrożenie metod ułatwiających radzenie sobie z objawami lęku i depresji zdaje się łagodzić stany zapalne jelit, podobnie jak leczenie IBS może pozytywnie wpływać na nastrój. Świadomość tych zależności otwiera nowe możliwości leczenia zaburzeń zarówno fizycznych, jak i psychicznych, podkreślając znaczenie holistycznej opieki nad pacjentami.

Pojęcie „the gut feeling”

Koncepcja, że jelita i mózg są ze sobą ściśle powiązane i że ta interakcja odgrywa istotną rolę nie tylko w funkcjonowaniu przewodu pokarmowego, lecz także w intuicyjnym podejmowaniu decyzji, jest głęboko zakorzeniona w języku potocznym³. Angielskie wyrażenie „the gut feeling” („intuicja z brzucha”) to popularne pojęcie odnoszące się do instynktownych odczuć, przekonań i decyzji, pozbawionych jednak racjonalnych podstaw⁴ (czego przejawem w języku są takie sformułowania, jak „wydaje mi się, że...”, „coś mi mówi, że…”). Za koncepcją, że intuicja powstaje w jelitach, mogło przemawiać także częste określanie jelitowego układu nerwowego mianem „małego mózgu” lub „drugiego mózgu”⁵, choć nie ma to podstaw naukowych². Uczucia i emocje nie powstają w jelitach, ale są generowane w mózgu, samo zaś pojęcie intuicji może wprowadzać w błąd. Precyzując: wpływ sygnałów i wrażeń interoceptywnych pochodzących z jelit na zdrowie psychiczne może faktycznie być pozytywny lub negatywny (jak w przypadku niektórych zaburzeń neuropsychiatrycznych współistniejących z IBS), nie ma jednak dowodów naukowych opartych na potwierdzonych danych, że kierowanie się „intuicją z brzucha” przynosi jakiekolwiek korzystne efekty lub prowadzi do szczęśliwego zakończenia życiowych spraw. Przykre odczucia pochodzące z jelit, takie jak ból brzucha, wzdęcia, biegunka i nudności, budzą natomiast uzasadniony niepokój z punktu widzenia neurogastroenterologii, ponieważ mogą świadczyć o zaburzeniach układu pokarmowego².

Co ciekawe, pojęcie „intuicji” bywa jednak przywoływane także w literaturze naukowej w związku z licznymi badaniami poświęconymi roli mikrobioty jelitowej w sieci komunikacyjnej jelito–mózg. Wyniki uzyskane w ramach eksperymentów na modelach zwierzęcych dostarczyły wielu informacji na temat tego, w jaki sposób mikrobiologiczna społeczność bytująca w jelitach może uczestniczyć w sygnalizacji jelitowo-mózgowej oraz wchodzić w interakcje z przekaźnikami neuronalnymi, immunologicznymi, hormonalnymi i metabolicznymi osi jelita–mózg. Jednakże bezpośredni wpływ mikroflory jelitowej na zachowania poznawcze i postrzeganie emocji przez ludzi pozostaje wciąż w kręgu badań, a leczenie ukierunkowane na mikrobiotę jelitową o udowodnionej skuteczności w odniesieniu do chorób neuropsychiatrycznych nie jest jeszcze dostępne⁶. Chociaż zmiany w składzie i różnorodności mikrobiomu jelitowego są powiązane z wieloma zaburzeniami neurologicznymi i psychiatrycznymi⁷, związki przyczynowo-skutkowe między składem mikrobiomu a określonymi zaburzeniami funkcji mózgu pozostają do ustalenia².

Rola jelit w doświadczaniu emocji

Oddziaływanie sygnalizacji jelitowo-mózgowej na odczuwane stany emocjonalne jest złożone i wieloaspektowe. Dostępne badania sugerują przede wszystkim, że hedoniczny wpływ związany ze spożywaniem niektórych pokarmów może dostarczać przyjemności płynącej z jedzenia i uczucia sytości. Z drugiej strony ostre stany zapalne błony śluzowej jelita lub jej podrażnienie przez toksyny i patogeny mogą przyczyniać się do powstawania nieprzyjemnych doznań, np. nudności. Chociaż rola jelit w kontekście postrzegania oraz doświadczania emocji pozostaje nie do końca sprecyzowana, liczne badania wskazują, że mikroflora jelitowa może wpływać na odczucia i stany emocjonalne. Co więcej, sugeruje się, że podstawowe reakcje jelitowe na bodźce apetytywne i awersyjne mogą stanowić podłoże dla interoceptywnych mózgowych wspomnień podstawowych stanów emocjonalnych oraz wpływać na przewidywania dotyczące przyszłości i intuicyjne podejmowanie decyzji³, co wymaga jednak – jak wspomniano – dalszych kompleksowych badań.

Oś jelito–mózg w zaburzeniach odżywiania

Wyniki badań potwierdzających, że sygnały z jelit docierające do mózgu mogą mieć wpływ na zachowania afektywne, odczuwane emocje i funkcje poznawcze, takie jak przekonania i podejmowanie decyzji, spotkały się ze znacznym zainteresowaniem, nie tylko w świecie naukowym². Badania wykazały, że cechy behawioralne i zaburzenia psychiczne mogą zależeć w pewnym stopniu od różnorodności składu mikrobioty jelitowej oraz aktywności metabolicznej. Mikrobiota ściśle oddziałuje z układem odpornościowym, może także wpływać na stężenia neuroprzekaźników, zwłaszcza serotoniny i katecholamin, które odgrywają znaczącą rolę w regulacji nastroju oraz przyjmowaniu pokarmu⁸. Warto zauważyć, że ekspozycja na pewne czynniki (np. stosowane leki, nieodpowiednia dieta, przewlekły stres) stanowi częstą przyczynę negatywnych zmian w zakresie różnorodności mikrobioty jelitowej. Niezdrowe nawyki żywieniowe, takie jak częste spożywanie pokarmów „komfortowych”, bogatych w tłuszcze nasycone lub cukier, a ubogich w błonnik pokarmowy, mogą zmieniać mikroflorę jelitową, prowadząc do dysbiozy i stanu zapalnego. Dysbioza i stany zapalne mogą z kolei wzmacniać negatywne emocje, tworząc pętlę sprzężenia zwrotnego, która wspiera emocjonalne zachowania żywieniowe⁸.

Zaburzenia odżywiania, w tym otyłość i jadłowstręt psychiczny (anorexia nervosa), są powszechne i stanowią poważne wyzwania zdrowotne. Otyłość charakteryzuje się nadmiernym spożyciem kalorii wynikającym z hedonicznego pragnienia jedzenia, mimo znanych zagrożeń dla zdrowia. Natomiast osoby cierpiące na jadłowstręt psychiczny wykazują egosyntoniczny opór wobec jedzenia, obsesję na punkcie utraty masy ciała oraz paradoksalne zaabsorbowanie jedzeniem i rytuałami żywieniowymi.

Chociaż liczne badania przeprowadzone w ostatnich latach przyczyniły się do zrozumienia interakcji jelito–mózg w rozwoju otyłości, dostępne leczenie farmakologiczne jest nadal ograniczone. W analizach naukowych wykazano m.in., że peptydy jelitowe, takie jak grelina, leptyna i insulina, mogą wpływać na centralny układ dopaminowy, przyczyniając się do zmian neuroplastycznych, które oddziałują na obwody nagrody. W jadłowstręcie psychicznym mechanizmy sygnalizacji z jelit do mózgu pozostają nadal słabo poznane, ale zmniejszona reaktywność homeostatycznych obszarów mózgu na doustne przyjmowanie niektórych składników odżywczych, np. cukrów (sacharozy), sugeruje zmieniony wpływ sygnalizacji interoceptywnej na zachowania żywieniowe. Co ciekawe, badania eksperymentalne na modelach zwierzęcych sugerują również obecność rozbieżności między rzeczywistymi interoceptywnymi reprezentacjami układu pokarmowego a negatywnymi interoceptywnymi wspomnieniami, co prowadzi do nadmiernej czujności i pobudzenia emocjonalnego w przypadku zaburzeń odżywiania. Z kolei w przypadku otyłości to niedopasowanie powoduje kompulsywne objadanie się w celu osiągnięcia oczekiwanych korzyści. Mechanizmy leżące u podstaw niepowodzenia w naprawie tego niedopasowania pozostają niejasne, ale mogą obejmować procesy uczenia się i wzmacniania³.

Stres i jedzenie emocjonalne

Stres, określany jako reakcja fizjologiczna na czynnik stresujący, tzw. stresor, powoduje aktywację osi podwzgórze–przysadka–nadnercza, prowadząc do zwiększonej produkcji glukokortykoidów i dostępności glukozy, co ma na celu sprostanie wymaganiom metabolicznym reakcji na stres. Podwzgórze (zwłaszcza neurony syntetyzujące czynnik uwalniający kortykotropinę) odgrywa kluczową rolę w tym procesie, ostatecznie prowadząc do wydzielania kortyzolu. Stres może wpływać na ilość spożywanego pokarmu i homeostazę energetyczną wskutek działania różnorodnych mechanizmów zakorzenionych w obrębie OUN. Ostry stres może zwiększyć lub zmniejszyć spożycie żywności, w zależności od rozmaitych czynników, takich jak płeć, czas trwania objawów, siła stresora, dostępność żywności. Przewlekły stres nierzadko prowadzi do przyrostu masy ciała, niezależnie od wyborów żywieniowych⁸.

Co ciekawe, okazuje się, że u osób mających tendencję do spożywania pokarmu pod wpływem emocji (tzw. jedzenie emocjonalne) często występuje wyższy poziom niepokoju i związane z tym wyższe stężenie kortyzolu w odpowiedzi na stres. W ich przypadku oczekiwanie na nagrodę w postaci pożywienia wiąże się ze zmniejszoną aktywacją mezolimbicznych obszarów nagrody, w tym jądra ogoniastego, jądra półleżącego i skorupy, w porównaniu z osobami jedzącymi nieemocjonalnie. Różnice te mogą wskazywać na zaburzoną reakcję neuroendokrynną i neuronalną na stres psychospołeczny. Ponadto badacze zasugerowali, że zróżnicowana reakcja na stres jest potencjalnym czynnikiem ryzyka rozwoju nieprzystosowawczych zachowań żywieniowych⁹.

Jedzenie pod wpływem stresu, często charakteryzujące się zwiększoną skłonnością do wybierania żywności smakowitej, zapewniającej komfort, wiąże się z takimi schorzeniami, jak depresja i otyłość, szczególnie u młodych dorosłych. Badania przeprowadzone na modelach zwierzęcych dodatkowo potwierdziły, że w tym zjawisku pośredniczy częściowo układ nagrody, niemniej dokładne mechanizmy odpowiedzialne za redukcję stresu wskutek spożywania żywności zapewniającej komfort pozostają niejasne, chociaż ma to istotne implikacje dla problemów związanych z zachowaniem odpowiedniej masy ciała⁸.