lek. dent. Ewa Siudak

dr n. med. Anna Dudko

dr hab. n. med., dr n. hum. Sebastian Kłosek, prof. UM w Łodzi

Antykoncepcja hormonalna jest powszechną metodą zapobiegania ciąży^1,2. Ze względu na swoje działanie doustna antykoncepcja hormonalna (OC – oral contraceptive) może być z powodzeniem stosowana w celach terapeutycznych, np. podczas regulacji cyklu menstruacyjnego. Hormonalne środki antykoncepcyjne możemy podzielić na dwie podstawowe grupy:

• preparaty proste, które zawierają tylko jedną substancję aktywną – pochodną gestagenów; występują w formie tabletek, wkładek domacicznych lub środków do wstrzykiwania domięśniowego
• preparaty złożone, zawierające głównie etynyloestradiol (EE) i pochodne gestagenów; dostępne są w postaci tabletek, krążków dopochwowych i systemów transdermalnych.

Antykoncepcyjne działanie gestagenów polega m.in. na zagęszczaniu śluzu w szyjce macicy, blokowaniu drogi dla plemników oraz zmniejszeniu grubości endometrium. W tabletkach antykoncepcyjnych stosuje się wiele różnych pochodnych gestagenów, takich jak: lewonorgestrel, dezogestrel, dienogest. Od rodzaju gestagenu zależą spodziewane działania niepożądane oraz klasyfikacja leku do danej generacji. Działanie estrogenu oparte jest głównie na hamowaniu owulacji. Odpowiada on również za utrzymanie właściwej długości cyklu menstruacyjnego (28 dni) oraz zapobiega krwawieniom międzymiesiączkowym^3,4. Doustną antykoncepcję dwuskładnikową możemy podzielić ze względu na generacje. Poszczególne generacje różnią się między sobą stężeniem EE oraz ilością i rodzajem zastosowanego gestagenu (ryc. 1)⁴.

Rycina 1. Podział środków antykoncepcyjnych

W literaturze stosowany jest również podział OC ze względu na ilość faz. W systemach dwu- i trójfazowych w jednym blistrze znajdują się różnego rodzaju tabletki, które należy przyjmować kolejno. W poszczególnych fazach zmienia się skład i proporcje hormonów w tabletce. Zmiany przypominają wahania hormonalne podczas cyklu menstruacyjnego. Natomiast systemy jednofazowe zawierają taką samą ilość hormonów we wszystkich tabletkach w opakowaniu⁴.

Klasyfikacja chorób przyzębia i chorób tkanek wokół implantu z 2017 r. wymienia środki antykoncepcyjne jako czynnik modyfikujący zapalenie dziąseł wywołane przez płytkę nazębną. W omówieniu podkreśla się występowanie płytki nazębnej jako elementu niezbędnego do rozwoju zapalenia dziąseł u osób stosujących OC. Autorzy zwrócili również uwagę na zmniejszenie ilości hormonów w nowoczesnych środkach antykoncepcyjnych w porównaniu z metodami stosowanymi w przypadku starszych badań naukowych⁵.

Wpływ OC na organizm

Doustne hormonalne środki antykoncepcyjne oddziałują nie tylko na hamowanie zapłodnienia, lecz również na inne funkcje organizmu. Stosowanie OC zwiększa ryzyko rozwoju żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej oraz zaburzeń zakrzepowo-zatorowych. Badania dowodzą, że wśród kobiet zakażonych wirusem brodawczaka ludzkiego (HPV – human papilloma virus), które jednocześnie stosują OC, statystycznie częściej dochodzi do rozwoju raka szyjki macicy. Podobnie jest w przypadku raka piersi; zażywanie doustnej antykoncepcji hormonalnej zwiększa ryzyko wystąpienia tego nowotworu. Co ważne, ryzyko niektórych chorób kumuluje się w przypadku, gdy kobieta stosuje OC i pali papierosy bądź spożywa alkohol w nadmiernych ilościach⁴.

Z drugiej strony doustna terapia hormonalna wykazuje działanie protekcyjne względem niektórych chorób. Złożone środki antykoncepcyjne, poprzez wydzielanie estrogenu, zmniejszają ryzyko rozwoju raka jajnika i raka trzonu macicy oraz zwiększają gęstość mineralną kości. Ponadto zmniejszają dolegliwości bólowe oraz nadmierne krwawienie podczas menstruacji. Obniżają również ryzyko zapalenia przydatków – jajników i jajowodów – o 50-80%^3,4.

Wpływ hormonów płciowych na przyzębie

Dziąsła są szczególnie wrażliwe na wahania stężeń hormonów płciowych. Estrogen wykazuje silne powinowactwo do receptorów na powierzchni komórek budujących dziąsła. Dodatkowa podaż EE może wpływać na proliferację komórek, ich różnicowanie oraz późniejszą keratynizację. Ponadto estrogen oddziałuje na budowę i metabolizm kolagenu. Wysokie stężenie progesteronu zaburza homeostazę tkankową, sprzyjając zastojowi krwi i rozszerzeniu naczyń włosowatych, co powoduje stan zapalny^6,7.

Celem pracy jest usystematyzowanie aktualnej wiedzy dotyczącej wpływu antykoncepcji hormonalnej na zdrowie jamy ustnej.

Kryteria włączenia i wyłączenia

Podczas procesu dobierania publikacji naukowych autorzy sprawdzali, czy OC stosowane przez uczestniczki badania mają taki sam skład substancji czynnej jak OC dostępne na polskim rynku. By to ustalić, konieczna była znajomość składu i generacji danego OC. Dane te bezpośrednio przekładają się na aktualność publikowanych informacji oraz przydatność kliniczną. Niestety w przypadku niektórych ważnych zagadnień, takich jak tendencja do występowania próchnicy, ilość i skład śliny czy prawdopodobieństwo występowania suchego zębodołu, brak jest informacji, jakie OC były stosowane.

Autorzy niniejszego artykułu opisali zależności potwierdzone (tab. 1):