• artykuły badające wpływ pandemii COVID-19 na zdrowie jamy ustnej
• artykuły związane z dostępem i korzystaniem z usług dentystycznych w trakcie pandemii COVID-19
• artykuły badające bariery i czynniki umożliwiające osiągnięcie optymalnego poziomu zdrowia jamy ustnej w czasie pandemii COVID-19
• prace w języku angielskim
• publikacje z dostępem do pełnego tekstu
• artykuły wydane od stycznia 2020 r. do 10 listopada 2021 r.
• recenzje naukowe oryginalnych badań (w tym przeglądów).

Do przeglądu nie zakwalifikowano:

• artykułów opiniotwórczych, redakcyjnych bądź artykułów w czasopismach
• prac dotyczących transmisji oraz profilaktyki COVID-19 w gabinetach stomatologicznych
• artykułów badających perspektywy, doświadczenia i postawy pracowników ochrony zdrowia w związku z pandemią COVID-19
• prac koncentrujących się na wyzwaniach lub czynnikach wspomagających pracowników gabinetów dentystycznych podczas pandemii COVID-19
• publikacji bez dostępu do pełnego tekstu
• artykułów nieanglojęzycznych
• prac wydanych poza wskazanym w kryteriach włączenia przedziałem czasowym.

Podsumowanie wyników zakwalifikowanych do przeglądu badań pozwoliło autorom na opracowanie następujących tematów, które pokrótce omówiono w dalszej części niniejszej pracy:

• zmiany w udzielaniu pomocy w nagłych przypadkach stomatologicznych
• zmiany w świadczeniu rutynowych usług w zakresie zdrowia jamy ustnej
• zmiany w domowej higienie jamy ustnej
• zmiany preferencji żywieniowych
• alternatywne modele świadczenia usług stomatologicznych
• postawy wobec opieki stomatologicznej w przyszłości¹².

Zapewnienie i wykorzystanie pogotowia stomatologicznego w trakcie pandemii

Zdecydowana większość badań włączonych do przeglądu przeprowadzonego przez Dickson Swift i wsp.¹² wykazała wzrost zapewnienia i wykorzystania pomocy w nagłych przypadkach stomatologicznych w trakcie pandemii COVID-19¹³. Najczęstszymi powodami wizyt pacjentów w pogotowiu dentystycznym były uraz, ostre zapalenie miazgi, ostre zapalenie przyzębia, zapalenie dziąseł wywołane płytką nazębną oraz stany zapalne błony śluzowej jamy ustnej¹⁴. Wzrosła również liczba pilnych zabiegów stomatologicznych, a w tym ekstrakcji zębów, leczeń ropni zębów, wypełnień tymczasowych bądź nagłych przypadków ortodontycznych. Badanie przeprowadzone w Arabii Saudyjskiej wykazało, że pacjenci w trakcie pandemii bali się szukać opieki dentystycznej w stanach zagrożenia życia, takich jak zapalenie tkanki łącznej¹⁵. Z kolei analiza wykonana w Szwajcarii dowiodła, że w trakcie trwania lockdownu chorzy z poważnymi chorobami współistniejącymi znacznie rzadziej niż przed jego ogłoszeniem szukali pomocy dentystycznej w nagłych przypadkach¹⁶.

Zapewnienie i wykorzystanie profilaktycznych oraz rutynowych usług stomatologicznych

W przypadku świadczenia i korzystania z rutynowych usług w zakresie zdrowia jamy ustnej, większość prac włączonych do przeglądu wykazała spadek ich liczby w trakcie trwania pandemii COVID-19¹³. W Brazylii, kraju mocno dotkniętym pierwszą falą, liczba zabiegów dentystycznych obniżyła się z 47 mln w 2019 r. do 15 mln w 2020 r., co stanowiło ogólny spadek o ok. 66%¹⁷. Podobne redukcje odnotowano w australijskim badaniu skupiającym się na pediatrycznej opiece stomatologicznej¹⁸. Wiele prac jako przyczynę powyższej zależności podało trudności w dostępie do usług w zakresie zdrowia jamy ustnej (zwłaszcza w trakcie lockdownu). W Stanach Zjednoczonych aż 62% dorosłych wiosną 2020 r. zgłosiło opóźnienia w opiece stomatologicznej z powodu pandemii COVID-19¹⁹. Innymi zidentyfikowanymi przez badaczy kluczowymi barierami korzystania z rutynowych usług w zakresie zdrowia jamy ustnej były: strach przed transmisją COVID-19, brak objawów ze strony jamy ustnej oraz wysokie koszty leczenia. Zaledwie w jednym badaniu odnotowano wzrost wykorzystania profilaktycznych interwencji stomatologicznych¹⁴.

Utrzymanie domowej higieny jamy ustnej

W zakresie domowej higieny jamy ustnej w trakcie pandemii COVID-19 wyniki badań włączone do przeglądu nie były jednoznaczne. Część z nich wykazała tendencję wzrostową, natomiast inne redukcję bądź brak zmian. Dowiedziono, że przez cały czas trwania epidemii to kobiety lepiej dbały o higienę jamy ustnej niż mężczyźni²⁰. Zróżnicowana była także częstotliwość szczotkowania zębów. Wykazano, że zależała ona od częstości występowania chorób jamy ustnej. Badanie przeprowadzone w Wuhanie dowiodło, że dzieci częściej myły zęby w trakcie pandemii²¹, podczas gdy inna praca pokazała, że rodzice mniej troszczyli się o stan uzębienia swoich pociech²². Z kolei osoby noszące protezy dentystyczne zwiększyły częstotliwość ich czyszczenia w tym okresie. Zaobserwowano także związek pomiędzy frekwencją mycia protez i zębów a zdrowiem jamy ustnej w odniesieniu do jakości życia (OHRQoL − oral health related quality of life). Analizowane badania wykazały, że w trakcie pandemii wzrósł odsetek pacjentów samoleczących się bądź stosujących domowe sposoby w chorobach jamy ustnej lub problemach ortodontycznych. Jedno badanie dowiodło ponadto, że rodzice prowadzili kuracje swoim dzieciom z wykorzystaniem wcześniej przepisanych leków przeciwbólowych²³.

Zmiany preferencji żywieniowych

Wpływ pandemii COVID-19 na nawyki żywieniowe nie jest jasny. Z jednej strony uwzględnione w przeglądzie badania wykazały wzrost liczby spożywanych posiłków oraz konsumpcji słodkich pokarmów, w tym słodyczy, dżemów, miodu i melasy²⁴. Z drugiej jednak strony jedna z prac dowiodła, że spożycie cukru nie zmieniło się znacząco w tym okresie²⁵. Niewiele analiz pokazało z kolei pozytywne zmiany w preferencjach żywieniowych. Jedno badanie udowodniło, że spożywanie słodzonych cukrem soków, cukierków, czekoladek lub mlek smakowych zmniejszyło się w trakcie pandemii²⁴.

Alternatywne modele świadczenia usług stomatologicznych i pomoc online

Badania włączone do przeglądu przeprowadzonego przez Dickson-Swift i wsp.¹² wykazały wzrost wykorzystania i satysfakcji z telestomatologii wśród pacjentów w trakcie pandemii COVID-19. da Silva i wsp. (2021) dowiedli, że aż 78% pacjentów preferowało teledentystykę, a 92% poleciłoby skorzystanie z wideokonsultacji innym chorym²⁶. Menhadji i wsp. (2021) poinformowali, że głównymi powodami zadowolenia z telestomatologii były: łatwość, wszechstronność i przydatność wideokonsultacji oraz poziom niepokoju i zadowolenia u pacjentów. Dodatkowo badacze udowodnili, że 70% chorych uznało stomatologię online jako sprawną, a 75,7% jako wygodniejszy dostęp do usług w zakresie zdrowia jamy ustnej niż podróżowanie na konsultacje²⁷. Stosowanie teledentystyki do monitorowania nowotworów jamy ustnej, głowy i szyi było również dobrze akceptowane przez pacjentów i poprawiło jakość ich życia²⁶. W trakcie pandemii ocena nagłych przypadków stomatologicznych u dzieci także odbywała się drogą telestomatologii. Jak wykazali Patel i wsp. (2021), aż 460 pacjentów kontaktowało się telefonicznie w tym okresie z pediatrycznymi pogotowiami stomatologicznymi²⁸. Co ciekawe, również internet i media społecznościowe stały się miejscem poszukiwania rozwiązań bądź wyrażenia obaw związanych ze zdrowiem jamy ustnej. Dwa badania podały, że najczęstszymi hasłami wyszukiwanymi online przez pacjentów były: ból zęba i korona–ból zęba. Jedno badanie koncentrowało się na wykorzystaniu Twittera podczas pandemii. Tweety dotyczące zdrowia jamy ustnej odnosiły się do wpływu, rodzaju problemów stomatologicznych, sposobów radzenia sobie z objawami w domu, poglądów na temat konsekwencji opóźniania leczenia dentystycznego oraz doświadczeń z dostępem do opieki stomatologicznej²⁹. Co więcej, tweetów związanych z potrzebami dentystycznymi było w 2020 r. więcej w porównaniu z 2019 r., a odnoszących się do porad stomatologicznych mniej. Platforma Weibo znalazła 12 603 posty związane z bólem zęba, z czego 38,9% wskazywało na leczenie bólu zęba u osób dotkniętych COVID-19, a wiele na brak możliwości odwiedzenia przychodni z powodu jej zamknięcia³⁰.

Postawy wobec opieki stomatologicznej w przyszłości

Większość badań włączonych do przeglądu wykazała negatywny wpływ pandemii COVID-19 na indywidualne postawy pacjentów wobec higieny jamy ustnej w przyszłości. Jedna analiza dowiodła, że aż 41% ankietowanych wskazało opóźnienie w zakończeniu ich leczenia stomatologicznego jako największe zmartwienie związane z usługami dentystycznymi w przyszłości²⁰. Z kolei pacjenci w trakcie terapii ortodontycznej obawiali się wznowienia leczenia dopiero po lockdownie³¹. Zgłoszono także lęk związany z konsekwencjami opuszczonych z uwagi na epidemię wizyt kontrolnych³².

Podsumowanie

Reakcje rządów na rozprzestrzenianie się wirusa SARS-CoV-2 były zróżnicowane na całym świecie. Część krajów zdecydowała się zastosować lockdown w celu powstrzymania transmisji. Skutkiem powyższego było ograniczenie bądź zaprzestanie świadczenia usług podstawowych, w tym stomatologicznych. Zamknięcie gabinetów dentystycznych spowodowało wzrost liczby wizyt w nagłych przypadkach oraz znaczne wydłużenie czasu oczekiwania na pomoc i opiekę. Przypuszcza się, że wpłynęło to również na większą niż zwykle liczbę pacjentów wymagających przyjęcia w celu leczenia ostrych infekcji zębów, które mogły zagrażać drożności dróg oddechowych i powodować konieczność intensywnej terapii³³.

Nie ulega wątpliwości, że rutynowa higiena jamy ustnej i właściwa profilaktyka to fundamenty utrzymania zdrowia jamy ustnej przez całe życie. W trakcie pandemii odnotowano zmiany w codziennej praktyce czyszczenia jamy ustnej (w tym w szczotkowaniu zębów), przy czym część prac wykazała wzrosty, a inne spadki. Przyczyn powyższego naukowcy poszukują w stresie, który może wpływać na sposób, w jaki ludzie postrzegają samoopiekę oraz motywację do działań rutynowych. Dodatkowo zaobserwowano różnice w preferencjach żywieniowych (wzrosty bądź spadki spożycia cukrów). Wysokie spożycie węglowodanów połączone ze zmniejszoną higieną jamy ustnej może prowadzić do wzrostu zapadalności na choroby zębów. Wyniki opisanego w niniejszej pracy, a przeprowadzonego przez Dickson-Swift i wsp.¹² przeglądu podkreślają ponadto rolę, jaką w trakcie pandemii odegrał internet. Wielu pacjentów to właśnie tutaj poszukiwało porady bądź informacji na temat zdrowia jamy ustnej. Dostarczanie zatem wysokiej jakości informacji online umożliwiłoby kontynuację codziennej higieny jamy ustnej w czasie kryzysu. Jest to kwestia do rozważenia w przyszłości przez stomatologów. Epidemia to także czas rozkwitu teledentystyki. Umożliwia ona dotarcie do pacjentów w trakcie kryzysu bądź braku dostępu do usług. Telestomatologia wydaje się dobrym rozwiązaniem do wspomagania i/lub monitorowania zdrowia jamy ustnej, jednak może nie być dostępna dla grup z brakiem bądź utrudnionym dostępem do nowoczesnych technologii.