dr n. biomed. Joanna Jurek, specjalista w dziedzinie immunożywienia i nutripsychiatrii

Szybkie starzenie się populacji na całym świecie powoduje pilną potrzebę włączenia holistycznych praktyk opieki zdrowotnej dla seniorów¹. Zdrowie w ujęciu holistycznym, definiowane jako stan prawidłowego funkcjonowania fizycznego, psychicznego i społecznego, w tym obejmujący brak chorób², uznano za problem ogólnoświatowy zwłaszcza wśród osób starszych. Przewiduje się, że wraz ze wzrostem średniej długości życia ryzyko zachorowania na wiele chorób przewlekłych, zarówno somatycznych, jak i psychicznych, a także dysfunkcji społecznych, będzie stale rosło³.

Jednym z powszechnych i najważniejszych problemów osób starszych jest zły stan zdrowia jamy ustnej, który − o ile nie zostanie w porę rozwiązany − w sposób znaczący wpływa na zdrowie ogólne⁴. W ostatnich latach coraz większa liczba badań skupia się na analizowaniu związku między stanem jamy ustnej a różnymi chorobami często obecnymi u osób starszych³. Wykazano m.in., że 15% przypadków pozaszpitalnego zapalenia płuc lub innych chorób układu oddechowego, które są uważane za jedne z najpowszechniejszych chorób przewlekłych wśród seniorów, jest w znacznym stopniu zależnych od obecności bakterii w jamie ustnej⁵. Jednocześnie osoby starsze ze słabą świadomością znaczenia dbałości o jamę ustną i zęby są nie tylko bardziej narażone na ryzyko zapalenia przyzębia bądź próchnicy zębów, lecz także innych chorób przewlekłych nie tylko jamy ustnej, ale i całego organizmu, ze względu na obciążenie obecnością licznych bakterii^6-8.

Zły stan zdrowia jamy ustnej wiąże się u wielu pacjentów z utratą zębów i osłabieniem zdolności żucia, czemu towarzyszą niedożywienie oraz niska jakość życia⁹, które dodatkowo prowadzą do pogorszenia zdrowia psychicznego, w tym funkcji poznawczych, a także depresji^10-11. Mimo że liczba badań na temat wpływu zdrowia jamy ustnej na różne aspekty zdrowotne rośnie¹², znalezienie, zinterpretowanie i wykorzystanie ważnych wyników badań oraz przełożenie ich na codzienne procesy pielęgniarskie i medyczne nadal stanowi wyzwanie dla lekarzy.

Niedawny przegląd systematyczny 35 artykułów dostarczył dowodów potwierdzających wpływ zdrowia jamy ustnej na zdrowie fizyczne, psychiczne i społeczne osób starszych, w tym choroby układu oddechowego, niedożywienie, zmiany w jamie ustnej związane z wiekiem, ogólne osłabienie, zaburzenia funkcji poznawczych, upośledzenie, depresję i niską jakość życia.

Ogólny stan zdrowia a ryzyko chorób

Zdrowie jamy ustnej jest, jak wspomniano, nierozerwalnie związane ze zdrowiem ogólnym w ujęciu holistycznym oraz z dobrym samopoczuciem, a także z chorobami powszechnie występującymi, co obniża jakość życia ludzi na całym świecie¹³. Wraz z wiekiem pogarsza się fizjologia osób starszych, czemu towarzyszy osłabienie funkcji jamy ustnej. Bakterie próchnicotwórcze i patogeny przyzębia, kolonizowane w ślinie oraz płytce nazębnej, są głównymi potencjalnymi czynnikami ryzyka hospitalizacji z powodu chorób układu oddechowego, a także znacząco zwiększają częstość występowania zachłystowego zapalenia płuc¹⁴.

Zmiany w stanie zdrowia jamy ustnej związane z wiekiem

Zły stan zdrowia jamy ustnej wpływa na mikrobiotę, co ma bezpośrednie konsekwencje w postaci pogłębiania się zmian próchnicowych zębów/korzeni i zapalenia przyzębia u osób starszych przebywających w placówkach opiekuńczych¹⁵. Częstość występowania nadmiernego wydzielania śliny u osób starszych jest większa niż w innych grupach wiekowych, jednak nie ma jednoznacznych dowodów potwierdzających związek pomiędzy ilością wytwarzania śliny a jej funkcjonowaniem u osób starszych¹⁶. Prawdopodobnie jedną z przyczyn zmian w jamie ustnej u osób >65 r.ż. są długie pobyty w szpitalu lub przebywanie w opiekuńczym ośrodku stacjonarnym¹⁷. W związku z tym niezbędne jest opracowanie protokołów dbania o jamę ustną w omawianej populacji oraz zapewnienie bardziej profesjonalnych szkoleń dla opiekunów osób starszych.

Niedożywienie i niedobory pokarmowe

Uważa się, że niedożywienie jest ściśle powiązane ze złym stanem jamy ustnej. Odżywienie seniorów z dobrym uzębieniem bądź użytkujących protezy jest znacznie lepsze niż u osób z mniejszą liczbą funkcjonalnych zębów lub anodoncją¹². Ponadto problemy z żuciem, które uznano za niezależne czynniki prognostyczne niskiego wskaźnika masy ciała (BMI – body mass index) i stężenia albumin w surowicy krwi, utraty masy ciała oraz niedożywienia białkowo-energetycznego, również są kluczowe dla niedożywienia^12,17. U osób mających trudności z żuciem ryzyko niedożywienia było prawie dwukrotnie wyższe, a brak higieny zębów/protez u osób starszych, autonomii w zakresie pielęgnacji jamy ustnej, dostępu do dentysty i bezzębie narażały seniorów na większe ryzyko niedożywienia¹². Z drugiej strony problemy związane z tkankami miękkimi (np. pęcherze na języku, suche lub popękane usta) mogą utrudniać wchłanianie składników odżywczych, co również często skutkuje niedożywieniem ludzi w wieku podeszłym¹⁷.

Całkowity brak funkcjonalnego uzębienia i zmniejszona zdolność żucia mogą w szczególności wpływać na wybór oraz spożycie pokarmu, np. rezygnację z owoców i warzyw zawierających błonnik pokarmowy oraz witaminy, a to w naturalny sposób skutkuje niedożywieniem¹². Zły stan zdrowia jamy ustnej oraz jej choroby mogą bezpośrednio lub pośrednio wpływać na ogólny stan zdrowia, osłabiać go i przyczyniać się do rozwoju kolejnych schorzeń przewlekłych¹⁷.

Choroby układu oddechowego

Wedle dotychczasowych badań stan jamy ustnej jest w istotny sposób powiązany z częstością występowania zachłystowego zapalenia płuc, a niewłaściwa jej higiena uważana jest za istotny czynnik ryzyka różnych chorób układu oddechowego. Obecność patogenów próchnicotwórczych i przyzębia w ślinie oraz płytce nazębnej, a także próchnicę zębów wynikającą z niewłaściwej dbałości o jamę ustną uznaje się za potencjalne czynniki ryzyka zapalenia płuc i przewlekłej obturacyjnej choroby płuc^18,19. Co ciekawe, wyższy stopień oceniający obecność płytki nazębnej był silnie powiązany z przebytą w przeszłości infekcją dróg oddechowych¹⁹.

Regularne zabiegi pielęgnacyjne i czyszczenie jamy ustnej, w tym mechaniczna i/lub miejscowa dezynfekcja chemiczna oraz stosowanie antybiotyków (np. powidonu jodowego), mogą pomóc zmniejszyć ryzyko zachłystowego zapalenia płuc u seniorów¹⁸. Ponadto szczotkowanie zębów, czyszczenie protez i regularna profesjonalna kontrola higieny jamy ustnej to najlepsze interwencje zmniejszające częstość występowania zachłystowego zapalenia płuc u omawianych pacjentów²⁰.

Zdrowie psychiczne

Istnieją dowody sugerujące, że zdrowie jamy ustnej może być powiązane z zaburzeniami funkcji poznawczych i depresją u osób starszych. Gorszy stan zdrowia jamy ustnej:

• upośledza funkcje poznawcze, w tym zdolność uczenia się, pamięć złożoną, uwagę²¹
• zwiększa ryzyko demencji
• powoduje częstsze występowanie bólu ustno-twarzowego, krwawienia lub zapalenia dziąseł oraz próchnicy zębów u osób z demencją²².

Udowodniono zależność pomiędzy zdrowiem jamy ustnej a występowaniem depresji, która jest główną niepełnosprawnością poznawczą u osób starszych na całym świecie²³. Związek ten powinien zostać dodatkowo potwierdzony w badaniach podłużnych w celu sprawdzenia powiązania przyczynowego i czasowego.