lek. Jan W. Pęksa

prof. dr hab. n. med Danuta Czarnecka

Wprowadzenie

Nadciśnienie tętnicze jest najważniejszym modyfikowalnym czynnikiem ryzyka rozwoju chorób sercowo-naczyniowych, w tym choroby niedokrwiennej serca, udarów, miażdżycy tętnic obwodowych oraz niewydolności nerek. U wielu pacjentów nadciśnienie współwystępuje z innymi chorobami zwiększającymi ryzyko rozwoju chorób kardiologicznych, np. z otyłością i hipercholesterolemią^1-3.

Zespół metaboliczny (metabolic syndrome) jest stanem, w którym stwierdza się czynniki ryzyka rozwoju chorób serca, naczyń krwionośnych i cukrzycy (otyłość centralna, podwyższone ciśnienie tętnicze, zaburzenia metabolizmu węglowodanów i lipidów)^4-8. W wytycznych hipertensjologicznych European Society of Cardiology (ESC) i European Society of Hypertension (ESH) wydanych w 2018 r., a także w zaleceniach Polskiego Towarzystwa Nadciśnienia Tętniczego (PTNT) z 2019 r. znalazły się wskazówki co do prowadzenia optymalnego leczenia hipotensyjnego u osób z zespołem metabolicznym^9,10. W wytycznych Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego (PTD) z 2020 r. dotyczących terapii cukrzycy także są zawarte zalecenia, które można wykorzystać w terapii pacjentów z zespołem metabolicznym. Autorzy tej pracy nie używają jednak stricte pojęcia „zespół metaboliczny”¹¹. Informacje odnoszące się do adekwatnej terapii chorych z zespołem metabolicznym znajdują się również w wytycznych ESC dotyczących cukrzycy i stanu przedcukrzycowego, opracowanych wspólnie z European Association for the Study of Diabetes (EASD) w 2019 r.¹²

W niniejszej pracy przedstawiono zagadnienia związane z terapią hipotensyjną pacjentów z omawianym zespołem. Omówiono elementy składające się na właściwe leczenie farmakologiczne oraz niefarmakologiczne (zalecenia dotyczące stylu życia: aktywności fizycznej i odżywiania).

Epidemiologia nadciśnienia tętniczego i otyłości

W 2015 r. oszacowano, że na całym świecie na nadciśnienie tętnicze choruje 1,13 mld osób i że w latach 1975-2015 liczba osób z tą chorobą wzrosła 2-krotnie. Nadciśnienie tętnicze było w skali globalnej czynnikiem ryzyka najczęściej przyczyniającym się do występowania przedwczesnych zgonów^13,14. W 2016 r. ponad 1,9 mld ludzi w wieku ≥18 lat miało nadwagę (wskaźnik masy ciała [BMI – body mass index] ≥25 kg/m²), a u >650 mln spośród nich występowała otyłość (BMI ≥30 kg/m²). Co ważne, problem otyłości narastał w ostatnich kilkudziesięciu latach – częstość występowania BMI ≥30 kg/m² w populacji całego świata wzrosła prawie 3-krotnie w latach 1975-2016¹⁵.

Nadwaga i otyłość, podobnie jak nadciśnienie tętnicze, zwiększają ryzyko rozwoju choroby niedokrwiennej serca, a także zaburzeń metabolicznych, w tym cukrzycy (wystąpienie insulinooporności). Otyłość jest 5 czynnikiem ryzyka (po nadciśnieniu tętniczym, paleniu tytoniu, hiperglikemii i zanieczyszczeniu powietrza), biorąc pod uwagę liczbę przedwczesnych zgonów powodowanych w skali globalnej^16,17.

W Polsce problem nadciśnienia tętniczego i otyłości także jest znaczący i przybiera na sile w ostatnich latach. W badaniu WOBASZ (Wieloośrodkowe Ogólnopolskie Badanie Stanu Zdrowia Ludności) przeprowadzonym w latach 2003-2005 stwierdzono, że u ok. 37% włączonych do niego osób występowało nadciśnienie tętnicze (n = 14755, wiek badanych: 20-74 lata). W latach 2013-2014 nadciśnienie miało ok. 45% badanych osób (badanie WOBASZ II, n = 6163, wiek badanych: 19-99 lat). Wzrost częstości występowania nadciśnienia tętniczego między porównywanymi okresami pozostał istotny po skorygowaniu wyników o wiek badanych^18-20. Między latami 2003-2005 a 2013-2014 zaobserwowano także wzrost częstości występowania otyłości. Biorąc pod uwagę dane z badania WOBASZ II, u ok. 43% osób stwierdzono BMI ≥25 kg/m² (nadwaga), a u ok. 24% BMI ≥30 kg/m² (otyłość)^21,22.

Charakterystyka zespołu metabolicznego

Tabela 1. Zespół metaboliczny – kryteria rozpoznania według konsensusu z 2009 r.^4-8

Zgodnie z konsensusem ekspertów International Diabetes Federation (IDF), American Heart Association (AHA) i National Heart, Lung and Blood Institute (NHLBI) z 2009 r. do stwierdzenia zespołu metabolicznego konieczne jest występowanie u pacjenta co najmniej 3 z 5 określonych kryteriów^4-8. Przedstawiono je w tabeli 1.

Należy podkreślić, że definicja zespołu metabolicznego zmieniała się wraz z biegiem czasu, a omawiany zespół nie stanowi odrębnej jednostki chorobowej, lecz jest zbiorem kilku zaburzeń istotnie zwiększających ryzyko sercowo-naczyniowe. W ciągu lat zmieniało się także nazewnictwo tego zespołu. Kiedyś używano nazw: zespół polimetaboliczny, zespół X lub zespół insulinooporności^4-8.

Do składowych zespołu metabolicznego zaliczane są cechy związane z:

• nagromadzeniem tkanki tłuszczowej w okolicy brzusznej, co powoduje zwiększony obwód talii i otyłość trzewną
• zaburzeniami metabolizmu lipidów i glukozy, wyrażające się podwyższonym stężeniem triglicerydów, obniżonym stężeniem cholesterolu frakcji lipoprotein o dużej gęstości (HDL – high density lipoprotein) lub zbyt wysokimi stężeniami glukozy
• podwyższonym ciśnieniem tętniczym.

Definicję zespołu metabolicznego ujednolicono po to, by stworzyć łatwiejsze w użyciu narzędzie do rozpoznawania osób z podwyższonym ryzykiem sercowo-naczyniowym, tak by mogły one zostać objęte odpowiednią opieką medyczną^4-8.