U chorych z zaawansowaną niewydolnością serca w III i IV klasie wg NYHA, z ciężką dysfunkcją skurczową i opóźnieniem przewodzenia międzykomorowego (QRS >120 ms) zaleca się terapię resynchronizującą serca (cardiac resynchronisation therapy, CRT).

Kompleksowa opieka ambulatoryjna

Mimo wielu metod terapeutycznych HF nieuchronnie prowadzi do śmierci. Średnie przeżycie starszych pacjentów z niewydolnością serca wynosi około 3 lata, a u chorych z zaawansowaną HF roczna śmiertelność wynosi 25-50%. Ogólne rokowanie jest zatem gorsze niż w większości chorób nowotworowych, dlatego podjęto próby organizacji nowych modeli opieki nad chorymi z niewydolnością serca [78, 79]. Najbardziej skuteczna okazała się opieka wielodyscyplinarna (kardiolog, pielęgniarka wyspecjalizowana w HF, rehabilitant) prowadzona zwykle w ramach poradni przyszpitalnych [78]. Niekiedy jest ona połączona z bezpośrednim nadzorem domowym, zwłaszcza u chorych po 75 r.ż., oraz poradnictwem telefonicznym lub telemonitoringiem [80]. Jedną z podstaw działania tych zespołów jest edukacja w środowisku medycznym, jak również dla pacjentów i ich rodzin lub opiekunów. Podsumowanie wyników większości zakończonych pilotażowych programów kompleksowej opieki ambulatoryjnej wypadło pozytywnie. Obserwowano w nich zmniejszenie częstości hospitalizacji i skrócenie czasu pobytu chorych na oddziałach szpitalnych, a co za tym idzie – obniżenie kosztów leczenia. Uzyskano także poprawę jakości życia chorych i zmniejszenie śmiertelności [79,81].

Bardzo ważnym zagadnieniem jest również zapewnienie opieki paliatywnej i hospicyjnej pacjentom ze schyłkową postacią HF [35,82]. Można zaryzykować stwierdzenie, że sytuacja społeczna chorych z ciężką HF jest gorsza niż pacjentów z chorobami nowotworowymi z uwagi na mniejszą świadomość społeczną i brak odpowiedniego wsparcia.

Podsumowanie

W odróżnieniu od procesów chorobowych starzenie się jest zjawiskiem fizjologicznym, które dotyczy wszystkich, ma charakter postępujący i jest nieodwracalne. Różne cechy związane ze starzeniem się predysponują do rozwoju niewydolności serca. Serce osoby w wieku podeszłym ma wiele wspólnych cech z sercem niewydolnym. U osób starszych niewydolności serca towarzyszą inne choroby, które utrudniają jej rozpoznanie i leczenie. Kryteria diagnostyczne nie zmieniają się u osób starszych, mimo że rozpoznanie jest często trudne w związku z nieswoistymi objawami zgłaszanymi przez pacjentów. Leczenie niewydolności serca u osób w podeszłym wieku jest ogromnym wyzwaniem, które powinno uwzględniać wiele współistniejących odrębności związanych z procesem starzenia się organizmu. Prawidłowe leczenie poprawia komfort życia tych chorych i wydłuża ich życie.

Piśmiennictwo

1. Dubiel J, Surdacki A, Bednarz B, et al. Niewydolność serca. [W:] Szczeklik A (red.). Choroby wewnętrzne. Medycyna Praktyczna, Kraków 2005; 311-334.

2. Lloyd-Jones DM, Larson MG, Leip EP, et al. Lifetime risk for developing congestive heart failure: the Framingham Heart Study. Circulation 2002; 106: 3068-3072.

3. Davies M, Hobbs F, Davies R, et al. Prevalence of left-ventricular systolic dysfunction and heart failure in the Echocardiographic Heart of England Screening study: a population-based study. Lancet 2001; 358: 439-444.

4. Levy D, Kenchatek AS, Larrson M, et al. Long-term in the incidence and survival in patients with heart failure. N Engl J Med 2002; 347: 1397-1402.

5. DiLenarda A, Scherillo M, Maggioni AP, et al. Current presentation and management of heart failure in cardiology and internal medicine hospital units: A tale of two worlds – the TEMISTOCLE study. Am Heart J 2003; 146: E12.

6. Kurpesa M, Krzemińska-Pakuła M. Choroby układu krążenia – odrębności wieku podeszłego. Pol Przegl Kardiol 2008; 10 (4): 326-331.

7. Croft JB, Giles WH, Pollard RA, et al. Heart failure survival among older adults in the United States: a poor prognosis for an emering epidemic in the Medicare population. Arch Intern Med 1999; 159: 2225-2226.

8. Nessler J, Skrzypek A. Przewlekła niewydolność serca u osób w podeszłym wieku – aktualny problem medyczny. Pol Arch Med Wewn 2008; 118 (10).

9. Lakatta EG, Levy D. Arterial and cardiac aging: major shareholders in cardiovascular disease enterprises: Part I: aging arteries: a “set up” for vascular disease. Circulation 2003; 107: 139-146.

10. Kass DA. Age-related changes in ventricular-arterial coupling: pathophysiologic implications. Heart Fail Rev 2002; 7: 51-62.

11. Lakatta EG. Arterial and cardiac aging: major shareholders in cardiovascular disease enterprises: Part III: cellular and molecular clues to heart and arterial aging. Circulation 2003; 107: 490-497.

12. Schwarz JB, Zipes Douglas P. Cardiovascular disease in the elderly. [W:] Braunwald’s heart disease: a text-book of cardiovascular medicine. Zipes Douglas P, Braunwald E (red.). Philadelphia, W.B. Saunders 2005; 1925-1949.

13. Bakris GL, Bank AJ, Kass DA, et al. Advanced glycation end-product cross-link breakers. A novel approach to cardiovascular pathologies related to the aging process. Am J Hypertens 2004; 17 (12 Pt 2): S23-S30.

14. Lakatta EG, Sollot SJ. Perspectives on mammalian cardiovascular aging: humans to molecules. Comp Biochem Physiol A Mol Integr Physiol 2002; 132: 699-721.

15. Ferrara N, Davia K, Abete P, et al. Alterations in beta-adrenoreceptor mechanisms in the aging heart. Relationship with heart failure. Aging (Milano) 1997; 9: 391-403.

16. Willerson JT. Systemic and local inflammation in patients with unstable atherosclerotic plaque. Prog Cardiovasc Dis 2002; 44: 469-478.

17. Alexander KP, Peterson ED. Postępowanie z pacjentem w podeszłym wieku z chorobą serca. [W:] Kardiologia. Braunwald E, Goldman L (red.). Urban & Partner, Wrocław 2005; 259-269.

18. Pędich W, Szreniawski Z. Leczenie przewlekłej zastoinowej niewydolności krążenia. [W:] Farmakoterapia geriatryczna. Pędich W, Szreniawski Z (red.). PZWL, Warszawa 1998; 90-108.

19. Grodzicki T, Fedyk-Łukasik M. Niewydolność serca u osób w wieku podeszłym. [W:] Niewydolność serca. Dubiel JS, Korewicki J, Grodziski T (red.). Via Media, Gdańsk 2004; 153-161.

20. Rask M, Madsen CG, Kober L, et al. Age-related mortality, clinical heart failure, and ventricular firbrillation in 4259 Danish patients after myocardial infarction. Eur Heart J 1997; 18: 1426-1431.

21. Levy D. The progression from hypertension to congestive cardiac failure. JAMA 1996; 275: 1557-1562.

22. Jessup M, Brozena S. Heart failure. N Engl J Med 2003; 348: 2007-2018.

23. Ponikowski P, Jankowska EA, Banasiak W. Od nadciśnienia tętniczego do niewydolności serca – czy rzeczywiście nieunikniony ciąg zdarzeń? Terapia 2004; 12: 17-21.

24. Kenchaiah S, Evans JC, Levy D, et al. Obesity and the risk of heart failure. N Eng J Med 2002; 347: 305-313.

25. Braunstein JB, Anderson GF, Gerstenblith G, et al. Noncardiac comorbidity increases preventable hospitalizations and mortality among medicare beneficiaries with chronic heart failure. J Am Coll Cardiol 2003; 42: 1226-1233.

26. Rich MW. Heart failure in the oldest patient: the impact of comobid conditions. AJGC 2005; 14: 134-141.

27. Imazio M, Cotroneo A, Gaschino G, et al. Management of heart failure in elderly people. Int J Clin Pract 2008; 62: 270-280.

28. Mc Clellan WM, Flanders WD, Langston RD, et al. Anemia and renal insufficiency are independent risk factorsfor death among patients with congestive heart failure admitted to community hospitals: a population-based study. J Am Soc Nephrol 2002; 13: 1928-1936.

29. Krumholz HM, Chen YT, Vaccarino V, et al. Correlates and impact on outcomes of worsening renal function in patients ≥65 years of age with heart failure. Am J Cardiol 2000; 85: 1110-1113.

30. Ezekowitz JA, McAlister FA, Armstrong PW. Anemia is common in heart failure and is associated with poor outcomes: insights from a cohort of 12 065 patients with new-onset heart failure. Circulation 2003; 107: 223-225.

31. Mozaffarian D, Nye R, Levy WC. Anemia predicts mortality in severe heart failure: the prospective randomizes amlodipine survival evaluation (PRAISE). J Am Coll Cardiol 2003; 41: 1933-1939.

32. Kosiborod M, Smith GL, Radford MJ, et al. The prognostic impotrance of anemia in patients with heart failure. Am J Med 2003; 114: 12-119.

33. Gottlieb SS, Khatta M, Friedmann E, et al. The influence of age, gender and race on the prevalence of depression in heart failure patients. J Am Coll Cardiol 2004; 43: 1542-1549.

34. Vaccarino V, Kasl SV, Abramson J, et al. Depressive symptoms and risk of functional decline and death in patients with heart failure. J Am Coll Cardiol 2001; 38: 199-205.

35. Stuart B. Palliative care and hospice in advanced heart failure. J Palliat Med 2007; 10: 210-228.

36. Konstam V, Moster DK, DeJong MJ. Depression and anxiety in heart failure. Card J Fail 2005; 11: 455-463.

37. Page J, Henry D. Consumption of NSAIDs and the development of congestive heart failure in elderly patients: an underrecognized public health problem. Arch Intern Med 2000; 160: 777-784.

38. Persson MD, Brismar KE, Katzarski KS, et al. Nutritional status using mini nutritional assessement and subjective global assessement predict mortality in geriatric patients. J Am Geriatr Soc 2002; 50: 1996-2002.

39. Guidelines for the diagnosis and treatment of acute and chronic heart failure: executive summary (update 2008). Eur Heart J 2008; 29: 2388-2442.

40. Sclater A, Alagiakrishnan K. Orthostatic hypotension. A primary care primer for assessement and treatment. Geriatrics 2004; 59: 22-27.

41. Wendelboe NO, Kirk V, Bay M, et al. Value of N-terminal pro brain natriuretic peptide in the elderly: data from the prospective Copenhagen Hospital Heart Failure tudy (CHHF). Eur J Heart Fail 2004; 6: 275-279.

42. Chodorowski Z. Zastoinowa niewydolność serca u starszych osób. Post Nauk Med 1999; 12: 15-22.

43. Kitzman DW, Gardin JM, Gottdiener JS, et al. Importance of heart failure with preserved systolic function in patients ≥65 years of age. CHS Research Group. Cardiovascular Health Study. Am J Cardiol 2001; 87: 413-419.

44. Masoudi FA, Havranek EP, Smith G, et al. Gender, age and heart failure with preserved left ventricular systolic function. J Am Coll Cardiol 2003; 41: 217-223.

45. McCullogh PA, Nowak RM, McCord J, et al. B-type natriuretic peptide and clinical judgment in emergency diagnosis of heart failure: analysis from Breathing Not Properly (BNP) Multinational Study. Circulation 2002; 106: 416- 422.

46. Rich MW. Office management of heart failure in the elderly. Am J Med 2005; 118: 342-348.

47. Maisel AS, McCord J, Nowak RM, et al. Breathing Not Properly Multinational Study Investigators. Bedside B-type natriuretic peptide in the emergency diagnosis of heart failure with reduced or preserved ejection fraction. Results from the Breathing Not Properly Multinational Study. J Am Coll Cardiol 2003; 41: 2010-2017.

48. Brunner La-Rocca HP. Trial of Intensiefied (BNP-Guided) versus standard (symptom-guided) Medical therapy in Elderly patients with Congestive Heart Failure TIME-CHF. ESC Congress, 30.08-03.09.2008, Munich, HotLine I. http://www.escardio.org/congresses/esc2008.

49. Chodorowski Z. Przewlekła zastoinowa niewydolność serca u starszych osób. Nova Klin 2000; 7: 836-844.

50. Levey AS, Bosch JP, Lewis JB, et al. A more accurate method to estimate glomerular filtration rate from serum creatinine: a new prediction equation. Modification of Diet in Renal Disease Study Group. Ann Intern Med 1999; 130: 461-470.

51. Schwartz JB. Gender-specific implications for cardiovascular medication use in the elderly optimizing therapy for older women. Cardiol Rev 2003; 11: 275-298.

52. Cleland JG, Swedberg K, Follath F, et al. The EuroHeart Failure Survey programme – a survey on the quality of care among patients with heart failure in Europe. Part 1: patient characteristics and diagnosis. Eur Heart J 2003; 24: 442-463.

53. Cleland JG, Tendera M, Adamus J, et al. The perindopril in elderly people with chronic heart failure (PEP-CHF) study. Eur Heart J 2006; 27: 2338-2345.

54. Pitt B, Segal R, Nartinez F, et al. Randomized trial of losartan versus captopril in patient over 65 with heart failure. Evaluation of Losartan In The Elderly study (ELITE). Lancet 1997; 349: 747-752.

55. Cranger C, McMurray J, Yusuf S, et al. Effects of candesartan in patients with chronic heart failure and reduced left-ventricular systolic function intolerant to angiotensin-converting-enzyme inhibitors. The CHARM-Alternative trial. Lancet 2003; 362: 772-776.

56. Barych L, Glazur D, Aknay N, et al. Morbidity, mortality, physiologic and functional parameters in elderly and non elderly patients in Valsartan Heart Failure Trial (VAL-HeFT). Am Heart J 2004; 148: 951-957.

57. Weber K. Furosemid in the long-term management of heart failure. The good, the bad and the uncertain. J Am Coll Cardiol 2004; 44: 1308-1310.

58. Pitt B, Zannad F, Romme W. The effect of spironolactone on morbidity and mortality in patients with severe heart failure. Randomized ALdactone Evaluation Study Investigators. N Engl J Med 1999; 341: 709-717.

59. Tamirisa K, Aaronson K, Koeling T. Spironolactone-induced renal insufficiency and hyperkalemia in patients with heart failure. Am Heart J 2004; 148: 971-978.

60. Juszczyk Z. Niewydolność serca u osób w podeszłym wieku – implikacje kliniczne. Adv Clin Exp Med 2006; 15, 4: 663-668.

61. Dulin BR, Haas SJ, Abraham WT, et al. Do elderly systolic heart failure patients benefit from beta-blokers to the same extent as the non-elderly? Meta-analysis of >12,000 patients in large-scale clinical trials. Am J Cardiol 2005; 95: 896-898.

62. Flatter MD, Shibata MC, Coast AJ, et al. Randomized study to determine the effect of nebivolol on mortality and cardiovascular hospital admission in elderly patients with heart failure (SENIORS). Eur Heart J 2005; 26: 215-225.

63. Keating G, Jarvis B. Carvedilol. A review of the use in chronic heart failure. Drugs 2003; 63: 1698-1740.

64. The Digitalis Investigation Group. The effect of digoxin on mortality and morbidity in patients with heart failure. N Engl J Med 1997; 336: 525-533.

65. Packer M, O’Connor C, Ghali J, et al. Effect of amlodipine on morbidity and mortality in severe chronic heart failure.

N Engl Med J 1996; 335: 1107-1114.

66. Lernfelt B, Landahl S, Svanborg A. Coronary heart disease at 70, 75 and 79 years of age: A study with special reference to sex differences and mortality. Age Ageing 2000; 19: 297-303.

67. LaCroix AZ, Guralnik JM, Curb JD, et al. Chest pain and coronary heart disease mortality among older men and women in three communities. Circulation 2001; 81: 437-446.

68. Fox K, Garcia MA, Ardissino D, et al. Guidelines on the management of stable angina pectoris: executive summary; The Task Force on the Management of Stable Angina Pectoris of the European Society of Cardiology. Eur Heart J 2006; 27: 1341-1381.

69. Wenger NK, Helmy T, Patel AD, et al. Evidence-based management of coronary artery disease in the elderly 3 current perspectives. Med Gen Med 2005; 7: 75.

70. Metzger JP, Tabone X, Georges JL, et al. Coronary angioplasty in patients 75 years and older; comparison with coronary bypass surgery. Eur Heart J 2004; 15: 213-217.

71. Bonnier H, de Vries C, Michels R, et al. Initial and longterm results of coronary angioplasty and coronary bypass surgery in patients of 75 or older. Br Heart J 2003; 70: 122-125

72. Phillips HR, O’Connor CM, Rogers J. Revascularization for heart failure. Am Heart J 2007; 153: S65-S73.

73. Vardas PE, Auricchio A, Blanc JJ, et al. Guidelines for cardiac pacing and cardiac resynchronization therapy. Eur Heart J 2007; 28: 2256-2295.

74. Auricchio A, Abraham WT. Cardiac resynchronisation therapy: current state of the art: cost versus benefit. Circulation 2004; 109: 300-307.

75. Martinez C, Tzur A, Hrachian H, et al. Pacemakers and defibrillators: recent and ongoing studies that impact the elderly. Am J Geriatr Cardiol 2006; 15: 82-87.

76. Connonly SJ, Hallstrom AP, Cappato R, et al. Maetaanalysis of the implantable cardioverter defobrillator secondary prevention trials: On behalf of the investigators of the AVID, CASH and CIDS studies. Eur Heart J 2000; 21: 2071- 2078.

77. Huang DT, Sesselberg H, Salam T, et al. Survival benefits associated with defibrillator implant in elderly patient enroled I MADIT II. Circulation 2003; 108 (supl. IV): 386.

78. Wierzchowiecki M, Poprawski K. Niewydolność serca – wyzwanie XXI wieku. Nowy model organizacyjny opieki nad chorymi wymaga pilnego wdrożenia. Kardiol Pol 2004; 60: 268-273.

79. Coletta AP, Nikitin N, Clark AL, et al. Clinical trials update from the American Heart Association meeting: PROSPER, DIAL, home care monitoring trials, immune modulation therapy, COMPANION and anaemia in heart failure. EurJ Heart Fail 2003; 5: 95-99.

80. Cleland JG, Louis AA, Rigby AS, et al. TEN-HMS Investigators. Noninvasive home telemonitoring for patients with heart failure at high risk of recurrent admission and death: the Trans-European Network-Home-Care Management System (TEN-HMS) study. J Am Coll Cardiol 2005; 45: 654-1664.

81. Schofield RS, Kline SE, Schmalfuss CM, et al. Early outcomes of a care coordination-enhanced telehome care program for elderly veterans with chronic heart failure. Telemed J Health 2005; 11: 20-27.

82. Goodlin SJ. Palliative care for end-stage heart failure. Curr Heart Fail Rep 2005; 2: 155-160.

83. Grześk G, El-Essa A, Kubica A, et al. Współczesne diuretyki pętlowe. Folia Card Exc 2008; 3, 6-7: 292-295.

84. Pitt B, Rajagopalan S. Aldosterone receptor antagonists for heart failure: current status, future indications. Cleve Clin J Med 2006; 73: 257-260, 264-268.

85. Zannad F, McMurray JJ, Krum H, et al. Eplerenone in patients with systolic heart failure and mild symptoms. N Engl J Med 2011; 364: 11-21.

Do góry