Ostre zapalenie zatok jest jedną z najczęstszych chorób. W Polsce każdego roku zapada na nie od 4 do 8 mln osób.

CELE ARTYKUŁU

Po przeczytaniu artykułu Czytelnik powinien umieć:

• rozpoznać ostre zapalenie zatok przynosowych

• rozpoznać przypadki wymagające skierowania chorego do laryngologa w celu dalszej diagnostyki

• wdrożyć leczenie ostrego zapalenia zatok

• rozpoznać przypadki wymagające wdrożenia antybiotykoterapii

Ostre zapalenie zatok przynosowych jest jedną z dziesięciu najczęściej rozpoznawanych chorób w praktyce ambulatoryjnej i zajmuje piąte miejsce wśród przyczyn przepisywania antybiotyków przez lekarzy rodzinnych. Schorzenie to znajduje się w obszarze zainteresowania lekarzy wielu specjalności, m.in. lekarzy pierwszego kontaktu, pediatrów, internistów, otolaryngologów, a także alergologów i pulmonologów. W ostatnich latach ustalono nową nomenklaturę zapaleń zatok przynosowych, uaktualniono dane epidemiologiczne oraz opracowano podstawowe zasady postępowania w rozpoznawaniu i leczeniu tej jednostki chorobowej.

Definicja

Ostre zapalenie zatok przynosowych (OZZP; sinusitis acuta) to proces zapalny błony śluzowej zatok przynosowych, o nagłym początku, trwający nie dłużej niż 12 tygodni. Ostatnio coraz częściej używa się określenia rhinosinusitis, co należy rozumieć jako zapalenie błony śluzowej jam nosa i zatok przynosowych.¹ Nazwa ta jest bardziej precyzyjna, ponieważ błona śluzowa jam nosa przechodzi do światła zatok w sposób ciągły, bez wyraźnej granicy, tworząc z nią morfologiczną i czynnościową całość. Zapalenie zatok przynosowych niezmiernie rzadko występuje bez jednoczesnego zapalenia błony śluzowej nosa (rhinitis) i najczęściej jest przez tę patologię poprzedzane. Określenie rhinosinusitis zostało wprowadzone w 1999 r. w Stanach Zjednoczonych przez Agency for Health Care Policy and Research w dokumencie dotyczącym diagnostyki i leczenia bakteryjnego zapalenia jam nosa i zatok przynosowych.^2-4 W Polsce nadal jednak powszechnie używany jest termin „zapalenie zatok przynosowych”, który należy uważać za równoważny z amerykańskim rhinosinusitis.⁵

Zgodnie z najnowszymi ustaleniami europejskimi (EPOS – European Position Paper on Rhinosinusitis and Nasal Polyps) z 2007 r. rozpoznanie ostrego zapalenia nosa i zatok przynosowych (OZNZP) opiera się na stwierdzeniu co najmniej dwóch objawów, z czego jednym powinno być upośledzenie drożności nosa lub blokada nosa, lub wyciek z nosa (przedni lub tylny – określany czasem jako „spływanie wydzieliny po tylnej ścianie gardła”). Towarzyszyć im może ból lub rozpieranie w okolicy twarzy oraz utrata lub osłabienie węchu.⁶ Nasilenie choroby można określić jako lekkie (0-3), umiarkowane (4-7) i ciężkie (8-10) w 10-punktowej skali wzrokowo-analogowej (VAS – visual analogue scale). Wynik VAS >5 wiąże się z pogorszeniem jakości życia (ryc. 1).

Rycina 1. Nasilenie objawów chorobowych wg skali VAS

Ostry stan zapalny błony śluzowej nosa i zatok przynosowych rozwija się zazwyczaj nagle i trwa nie dłużej niż 4 tygodnie. Po zastosowaniu właściwego leczenia następuje całkowite ustąpienie objawów i dolegliwości. W EPOS 2007 wyróżniono dwie postacie ostrego zapalenia nosa i zatok przynosowych: ostre wirusowe zapalenie błony śluzowej jam nosa i zatok przynosowych, określane powszechnie jako przeziębienie (w którym objawy oraz dolegliwości utrzymują się nie dłużej niż 10 dni); ostre niewirusowe zapalenie nosa i zatok przynosowych (w którym po 5 dniach następuje nasilenie objawów i dolegliwości lub utrzymują się one powyżej 10 dni, ale nie dłużej niż 12 tygodni; objawy te przemawiają za nadkażeniem bakteryjnym).

Patofizjologia

Ostre zapalenie jam nosa i zatok przynosowych jest chorobą o złożonej patofizjologii, w której głównymi zaburzeniami są obrzęk zapalny błony śluzowej zatok, zwężenie ujść naturalnych zatok oraz zmniejszenie aktywności układu śluzowo-rzęskowego. Kluczową rolę w patomechanizmie zapaleń zatok przynosowych odgrywa kompleks ujściowo-przewodowy (ostiomeatal complex). Obejmuje on przestrzeń przewodu nosowego środkowego oraz przylegające do niego struktury i przestrzenie anatomiczne bocznej ściany jamy nosa wraz z prawidłowo funkcjonującą błoną śluzową (transport śluzowo-rzęskowy, enzymy i immunoglobuliny zawarte w śluzie). Przechodzi tędy przedni szlak drenażu śluzu z dużych zatok (zatoki czołowej i szczękowej) oraz z komórek sitowych przednich. Z tego powodu przestrzenie tego rejonu odpowiadają za prawidłowy drenaż i wentylację tych zatok. Nieznaczne zmiany chorobowe (wirusowy lub alergiczny obrzęk błony śluzowej) i każde zaburzenie transportu śluzowo-rzęskowego w obrębie kompleksu ujściowo-przewodowego może doprowadzić do blokady naturalnego ujścia zatoki i zainicjować cykl procesów prowadzących do rozwoju zapalenia błony śluzowej wyściełającej zatokę i wtórnego ostrego zakażenia bakteryjnego. Do czynników ryzyka upośledzających prawidłową wentylację i drenaż zatok przynosowych, zaliczają się: przebyte wirusowe zakażenie górnych dróg oddechowych („przeziębienie”), alergiczny nieżyt nosa, zanieczyszczenia środowiskowe (dymy), ekspozycja na dym tytoniowy, zakażenia zębowe lub stan po ekstrakcji zęba, zaburzenia hormonalne (nieżyt nosa u ciężarnych, niedoczynność tarczycy), czynniki jatrogenne (wentylacja mechaniczna, zgłębnik nosowo-żołądkowy, tamponada nosa, zabiegi stomatologiczne), nieprawidłowości anatomiczne (deformacje przegrody nosa, np. kolec przegrody, łukowate skrzywienie; odmienności anatomiczne bocznej ściany jamy nosa dotyczące m.in. małżowiny nosowej środkowej, wyrostka haczykowatego, puszki sitowej, grobli nosa czy występowania komórek Hallera; przerost migdałków podniebiennych lub gardłowego; rozszczep podniebienia), niedobory immunologiczne, zaburzenia pracy rzęsek i transportu śluzowo-rzęskowego (mukowiscydoza, pierwotna dyskineza rzęsek, zespół Kartagenera).^7,8