Prawidłowe rozpoznanie i leczenie choroby podstawowej powoduje ustąpienie bólu głowy przypisywanego danemu zaburzeniu lub znaczne zmniejszenie jego nasilenia.

CELE ARTYKUŁU

Po przeczytaniu artykułu Czytelnik powinien umieć:

• rozpoznać najczęstsze metaboliczne przyczyny bólu głowy

Bóle głowy przypisywane czynnikom metabolicznym, czyli endogennym, określane są zgodnie z International Classification of Headache Disorders jako bóle głowy przypisywane zaburzeniom homeostazy. Wiążą się z danym zaburzeniem, jednostką nozologiczną lub zespołem objawowym, dlatego ich diagnostyka i leczenie mogą być trudne.

W 1988 r. International Headache Society (IHS) opracowało powszechnie stosowaną klasyfikację bólów głowy International Classification of Headache Disorders-I (ICHD-I),¹ w której uwzględniono rozpoznanie bólu głowy przypisywanego zaburzeniom metabolicznym. W 2004 r. klasyfikację zmodyfikowano (ICHD-II);² bóle te określono wówczas jako bóle głowy przypisywane zaburzeniom homeostazy i sklasyfikowane je w rozdziale 10.

Ból głowy bezpośrednio związany z danym zaburzeniem metabolicznym (zaburzeniem homeostazy) i wywołany tym zaburzeniem jest określany jako wtórny ból głowy. U pacjenta z rozpoznanym uprzednio pierwotnym bólem głowy, np. migreną, klasterowym bólem głowy lub napięciowym bólem głowy, dane zaburzenie metaboliczne (zaburzenie homeostazy) może być również czynnikiem wyzwalającym napady pierwotnego bólu głowy lub nasilającym pierwotny ból głowy. Nasilenie takiego bólu w związku z wystąpieniem zaburzeń metabolicznych nie powinno skutkować zmianą rozpoznania, tzn. rozpoznaje się nadal wyjściową formę tego bólu. Po wdrożeniu prawidłowego leczenia zaburzeń homeostazy ból głowy przypisany tym zaburzeniom ustępuje lub znacząco zmniejsza swoje nasilenie w ciągu 3 miesięcy.³

Kryteria diagnostyczne bólu głowy związanego z zaburzeniami metabolicznymi obejmują:

1. Obecność objawów podmiotowych lub przedmiotowych choroby metabolicznej.

2. Potwierdzenie choroby metabolicznej za pomocą badań laboratoryjnych.

3. Wahania nasilenia bólu głowy lub jego częstotliwości związane ze zmiennością zaburzeń metabolicznych i występowanie bólu głowy z określonym opóźnieniem.

4. Ustępowanie bólów głowy po normalizacji stanu metabolicznego.

Ból głowy spowodowany hipoksją lub hiperkapnią

Ból głowy hipoksyjny (hipoxic headache) związany z niskim ciśnieniem parcjalnym tlenu w powietrzu atmosferycznym lub chorobą płuc wywołującą hipoksję pojawia się w ciągu 24 h po ostrym wystąpieniu hipoksji przy ciśnieniu parcjalnym tlenu we krwi (PaO₂) <70 mmHg lub gdy dochodzi do przewlekłego niedotlenienia przy PaO₂≤70 mmHg. Ból głowy może występować w przebiegu hiperkapni, gdy ciśnienie parcjalne dwutlenku węgla (PaCO₂) wzrasta >50 mmHg, przy braku hipoksji. Jednoczesne występowanie hipoksji z hiperkapnią jest również uznawane za przyczynę powstawania bólu głowy, a czasami wyzwalania istniejącego samoistnego bólu głowy.

Ciekawym przykładem bólu głowy o hipoksyjnym mechanizmie powstawania jest wysokościowy ból głowy (high altitude headache). Pojawia się w ciągu 24 h po nagłym, bez uprzedniej adaptacji, znalezieniu się na wysokości >2500 m n.p.m. i ustępuje w ciągu 8 h po zejściu z tej wysokości. Warunkiem jego rozpoznania jest obecność co najmniej jednego innego objawu charakterystycznego dla choroby wysokościowej:

• oddechu Cheyne’a-Stokesa występującego głównie w nocy
• potrzeby wykonywania głębokich oddechów
• duszności wysiłkowej.

Ból głowy wysokościowy jest obustronny, zlokalizowany w okolicy czołowej lub czołowo-skroniowej, ma tępy charakter, małe bądź umiarkowane nasilenie. Wysiłek fizyczny, kaszel, schylanie się, ruch nasilają dolegliwości bólowe. Pojawia się u około 80% pacjentów w sytuacji szybkiego znalezienia się na wysokości >2500 m n.p.m.

Gdy wysokościowy ból głowy występuje z przynajmniej jednym objawem towarzyszącym, takim jak: nudności lub wymioty, jadłowstręt, omdlenia, zawroty głowy, zaburzenia snu, rozpoznaje się ostrą chorobę górską (AMS – acute mountain sickness). Dwudniowa aklimatyzacja w warunkach górskich może zapobiec jej wystąpieniu. Zalecane jest także unikanie spożywania alkoholu i przyjmowanie odpowiedniej ilości płynów kilka dni przed znalezieniem się na wysokości >2500 m n.p.m. oraz w trakcie przebywania na niej. Ostra hipoksja wiąże się z zaburzonym mechanizmem autoregulacji mózgowej, ale mechanizm powstawania bólu głowy przypisywanego hipoksji nie jest jasny. Może być on podobny do mechanizmu powodującego ostrą chorobę górską. Subudhi i wsp.⁴ wykazali zależność pomiędzy zaburzeniami autoregulacji mózgowej i ostrą chorobą górską w związku z przebywaniem przez 9 h w środowisku o niskim ciśnieniu atmosferycznym i ciśnieniu parcjalnym tlenu w powietrzu. Podobne wyniki uzyskali Bailey i wsp.⁵ Ostatecznie mechanizm powstawania dolegliwości bólowych w wysokościowym bólu głowy nie został poznany, jednak nie kontynuuje się szczegółowych badań na ten temat.

Ciekawym problemem związanym z przebywaniem na dużej wysokości jest ból głowy, który pojawia się w trakcie lotu samolotem (airplane headache). Opisano kilkanaście przypadków takiego bólu głowy.⁶ Występuje on głównie u młodych ludzi, pojawia się tylko przy starcie i lądowaniu, zazwyczaj jest jednostronny, dość silny i utrzymuje się nie dłużej niż 20 min po stabilizacji samolotu. Patomechanizm tego bólu nie jest znany, ale w razie jego wystąpienia należy wykluczyć obecność innych chorób, takich jak choroby zatok obocznych nosa czy wewnątrzczaszkowe anomalie naczyniowe. W każdym nowym przypadku zgłoszenia takiego bólu należy rozważyć mechanizm urazu ciśnieniowego. Przyjęcie leków przeciwbólowych, najlepiej z grupy NLPZ, zmniejsza dolegliwości bólowe, jednak zazwyczaj ból ten nie wymaga leczenia, gdyż jest krótkotrwały i zależny od lotu.