Profilaktyka umożliwia zmniejszenie zapadalności na choroby nowotworowe oraz chorobowości i śmiertelności z ich powodu.

CELE ARTYKUŁU

Po przeczytaniu artykułu Czytelnik powinien:

• znać metody stosowane w profilaktyce pierwotnej nowotworów

• znać metody stosowane w profilaktyce wtórnej nowotworów

Nowotwory złośliwe są jednym z największych problemów współczesnej medycyny ze względu na zwiększającą się częstość ich występowania i wciąż niezadowalającą skuteczność leczenia. W tym kontekście szczególne znaczenie ma profilaktyka; podejmowane działania obejmują profilaktykę pierwotną i wtórną. Celem profilaktyki pierwotnej jest zapobieganie wystąpieniu choroby poprzez m.in. unikanie ekspozycji na znane czynniki kancerogenne, prawidłowe odżywianie czy szczepienia ochronne. Profilaktyka wtórna ma na celu zmniejszenie śmiertelności i jest realizowana w postaci populacyjnych programów badań przesiewowych w kierunku 3 nowotworów – raka szyjki macicy, piersi oraz jelita grubego. Nadal nie ma danych uzasadniających utworzenie podobnych programów dla innych nowotworów, w tym raka płuca. Podstawowe wskazówki dotyczące profilaktyki nowotworów zostały ujęte w Europejskim Kodeksie Walki z Chorobami Nowotworowymi. Działania te wydają się mieć kluczowe znaczenie w powstrzymaniu epidemii nowotworów.

Wprowadzenie

Nowotwory złośliwe stanowią drugą przyczynę zgonów w Polsce. Wzrastająca częstość ich występowania wiąże się głównie ze starzeniem się społeczeństwa. Dostępne metody leczenia są wciąż niezadowalające, co sprawia, że nowotwory staną się prawdopodobnie główną przyczyną zgonów w populacji polskiej. Według Krajowego Rejestru Nowotworów w 2009 r. w Polsce zanotowano ponad 138 tys. zachorowań na nowotwory złośliwe i ponad 93 tys. zgonów z ich powodu. U kobiet najczęściej rozpoznawano raka piersi, jelita grubego (okrężnicy i odbytnicy łącznie) i płuca, zaś u mężczyzn raka płuca, gruczołu krokowego i jelita grubego. Najczęstszą przyczyną zgonów z powodu chorób nowotworowych, zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet, był rak płuca.¹

Według danych WHO w 2010 r. stwierdzono na świecie 10 mln zachorowań na nowotwory złośliwe; szacuje się, że w 2015 r. zachoruje 15 mln osób. Wobec tak dużej dynamiki wzrostu liczby zachorowań podkreśla się konieczność podjęcia wszelkich działań w celu powstrzymania epidemii nowotworów. W tym kontekście niezwykle istotne znaczenie ma profilaktyka, tym bardziej, że w przypadku około 70% tych chorób wykazano, że na ich wystąpienie wpływają modyfikowalne czynniki zewnętrzne.

Działania profilaktyczne w onkologii

Profilaktyka pierwotna

W onkologii profilaktyka pierwotna oznacza zapobieganie występowaniu chorób nowotworowych i obejmuje działania kierowane do całej populacji bądź znacznej jej części. Zalicza się tu wszechstronne interwencje, spośród których najczęściej wymieniane są: prawidłowe odżywianie, utrzymanie należnej masy ciała i odpowiedniego poziomu aktywności fizycznej, unikanie ekspozycji na znane czynniki kancerogenne, szczególnie na dym tytoniowy, alkohol spożywany w nadmiarze, promieniowanie UV, kancerogeny chemiczne, fizyczne czy mikrobiologiczne (eliminacja zawodowego narażenia na metale ciężkie, benzen, aminy aromatyczne, promieniowanie jonizujące, ograniczenie ekspozycji na promieniowanie jonizujące podczas procedur diagnostycznych oraz ochrona przed zakażeniami wirusowymi, np. wirusem zapalenia wątroby typu C [WZW B], wirusem brodawczaka ludzkiego [HPV]), a wreszcie szczepienia ochronne.^2-5

Należy przede wszystkim podkreślić konieczność walki z nałogiem palenia tytoniu oraz propagowania niepalenia, co ma znaczenie w ograniczaniu występowania raka płuca, ale też płaskonabłonkowych raków okolicy głowy i szyi, raka przełyku, pęcherza moczowego czy trzustki. Palenie tytoniu jest najważniejszym pojedynczym możliwym do wyeliminowania czynnikiem zwiększającym ryzyko zachorowania na nowotwory.

Warto wspomnieć o roli czynników żywieniowych, ponieważ w przypadku około 30% nowotworów wykazano związek pomiędzy ryzykiem ich wystąpienia a sposobem odżywiania. Największą rolę odgrywa tu otyłość, zaś utrzymanie należnej masy ciała jest istotnym elementem prewencyjnym.

Istotny jest także wybór żywności. Do produktów spożywczych, którym przypisuje się działanie prewencyjne, należą np. świeże warzywa i owoce, pełnoziarniste przetwory zbożowe, orzechy, soja i produkty sojowe.^6-10 Należy natomiast unikać żywności zanieczyszczonej kancerogenami chemicznymi (np. metalami ciężkimi) bądź mikrobiologicznymi (np. aflatoksynami). Aflatoksyny są toksynami wydzielanymi przez grzyby pleśniowe. Głównym ich źródłem są szczepy Aspergillus flavus i Aspergillus parasiticus. Powstawaniu aflatoksyn w żywności sprzyja wilgoć. Najczęściej truciznę tę wykrywa się w zbożach, paszach dla zwierząt, orzeszkach ziemnych, mleku, migdałach, przyprawach i figach. Aflatoksyny należą do najsilniejszych czynników rakotwórczych, szczególnie w stosunku do wątroby i nerek.^10-13

Kolejną formą profilaktyki są szczepienia ochronne. Trzeba tu wspomnieć o szczepionkach przeciwko zakażeniu wirusami brodawczaka ludzkiego (HPV). W Polsce zarejestrowane są preparaty dwuwalentne (przeciwko typom 16 i 18) oraz czterowalentne (przeciwko typom 16, 18, 6 i 11 – dwa ostatnie nie mają potencjału onkogennego).¹⁴ Onkogenne typy wspomnianego wirusa odgrywają zasadniczą rolę w indukcji raka szyjki macicy. Szczepionka przeznaczona jest dla dziewcząt >10. r.ż. i kobiet. Optymalne jest wykonanie szczepienia przed rozpoczęciem współżycia seksualnego, czyli przed potencjalnym zakażeniem wirusem HPV, ale można się zaszczepić również później. Dostępna jest również szczepionka przeciwko zakażeniu wirusem zapalenia wątroby typu B (WZW B) będącego jednym z czynników etiologicznych rozwoju przewlekłego zapalenia i marskości wątroby, które mogą prowadzić do rozwoju raka wątrobowokomórkowego. Takiemu szczepieniu powinien zostać poddany każdy (jeśli nie ma przeciwwskazań), ponieważ ryzyko zakażenia istnieje przez całe życie. Do zakażenia może dojść drogą płciową, a także podczas zabiegów (również kosmetycznych), operacji, leczenia stomatologicznego.