Hemochromatoza wrodzona jest dziedziczną chorobą prowadzącą do nadmiernego gromadzenia się żelaza i w konsekwencji uszkodzenia wielu tkanek i narządów. Jest to najczęściej występujące schorzenie genetyczne rasy kaukaskiej, a badania nad nim przyczyniły się do głębszego poznania procesów związanych z gospodarką żelazową.

CELE ARTYKUŁU

Po przeczytaniu artykułu Czytelnik powinien znać:

• podstawowe informacje na temat patofizjologii hemochromatozy wrodzonej

• objawy hemochromatozy wrodzonej

• podstawy diagnostyki i leczenia hemochromatozy wrodzonej

Nadmierne gromadzenie się żelaza w organizmie człowieka wynika z licznych zaburzeń o charakterze zarówno wrodzonym, jak i nabytym. Spośród nich hemochromatoza wrodzona, związana z mutacjami genu HFE (HFE-HC – HFE-hemochromatosis), jest najczęściej występującym (ale wciąż rzadko rozpoznawanym) schorzeniem genetycznym, dziedziczonym autosomalnie recesywnie. Większość chorych na hemochromatozę wrodzoną to nosiciele mutacji C282Y genu HFE, u których bez włączenia leczenia nadmiar żelaza może prowadzić do nieodwracalnego uszkodzenia narządów miąższowych oraz wynikającej z tego chorobowości i śmiertelności.

Gospodarka żelazowa

Żelazo jest pierwiastkiem niezbędnym w organizmie ludzkim m.in. do syntezy hemoglobiny, mioglobiny oraz katalizacji licznych procesów enzymatycznych. Dzienne wchłanianie wynosi ok. 1-2 mg, a ustrojowe zapasy tego pierwiastka sięgają 3-5 g. U chorych z hemochromatozą wrodzoną może dochodzić do dziennego wchłaniania nawet 10 mg żelaza, a zapasy ustrojowe wynoszą 20-40, a nawet 60 g. Nadmiar żelaza jest szkodliwy, gdyż nasila stres oksydacyjny w komórkach, a w wątrobie powoduje uszkodzenie mitochondriów, mikrosomów i lizosomów, czego skutkiem jest włóknienie i karcynogeneza. Najważniejszym hormonem regulującym gospodarkę żelazową u człowieka jest hepcydyna, produkowana głównie w wątrobie. Hepcydyna krążąca we krwi łączy się z obecną w makrofagach i enterocytach ferroportyną, co hamuje uwalnianie żelaza z tych dwóch rodzajów komórek.¹ Ekspresję hepcydyny zwiększają zarówno nadmiar żelaza, jak i stan zapalny w organizmie, a skutkuje to zmniejszonym wchłanianiem jelitowym żelaza oraz jego obniżonym uwalnianiem z makrofagów. Niedobór żelaza, a także nieefektywna erytropoeza czy niedotlenienie zmniejszają z kolei aktywność hepcydyny.² Na funkcję hepcydyny wpływają także wrodzone mutacje jej genu oraz innych genów biorących udział w gospodarce żelazowej, takich jak ferroportyna, HFE, hemojuwelina czy receptor transferyny typu 2, oraz czynniki nabyte – zakażenia wirusami hepatotropowymi, nadmierne spożywanie alkoholu czy stłuszczeniowa choroba wątroby.³

Klasyfikacja zespołów przeładowania organizmu żelazem

Zaburzenia gospodarki żelazowej dzieli się następująco:

1. Genetycznie uwarunkowane przeładowanie organizmu żelazem o fenotypie hemochromatozy.

2. Niezwiązane z hemochromatozą, ale również genetycznie uwarunkowane zaburzenia gospodarki żelazowej.

3. Nabyte zespoły przeładowania żelazem.

Obecnie wyróżniamy cztery formy hemochromatozy wrodzonej, będące skutkami mutacji genetycznych genów:

• HFE
• receptora transferyny typu 2 (TfR2)
• hepcydyny (HAMP)
• hemojuweliny (HJV).

Formy wrodzone nadmiaru żelaza w organizmie niezwiązane z hemochromatozą wynikają z mutacji genów ferroportyny (FNP), ceruloplazminy i transportera metali typu 1. Trzeci typ zaburzeń towarzyszy zwykle chorobie alkoholowej wątroby, niealkoholowej stłuszczeniowej chorobie wątroby czy zakażeniom wirusami hepatotropowymi.³

Hemochromatoza wrodzona

Termin hemochromatoza wrodzona (pierwotna lub idiopatyczna) oznacza wrodzone zaburzenie metabolizmu żelaza, które charakteryzuje się nadmiernym gromadzeniem tego pierwiastka w komórkach i tkankach z następowym ich uszkodzeniem. Choroba objawia się rozwojem zwłóknienia wątroby (z progresją do marskości narządu), endokrynopatiami i kardiomiopatią. Przeładowanie komórek żelazem wynika z wrodzonego defektu, który polega na braku hamowania napływu żelaza do krążenia, kiedy nie jest ono niezbędne.⁴ Hemochromatozę jako jednostkę chorobową opisano już w XIX w., ale gen odpowiedzialny za występowanie jej najczęstszej postaci (HFE) poznano dopiero w 1996 r. Fenotyp hemochromatozy obejmuje normalną erytropoezę, podwyższoną saturację transferyny, która odzwierciedla zwiększoną osoczową pulę żelaza, oraz wysokie stężenie ferrytyny, co wskazuje na wzmożone zasoby tkankowe żelaza.⁵ Inne wspólne cechy hemochromatozy to także typ dziedziczenia autosomalny recesywny, przeładowanie żelazem początkowo puli osoczowej, a następnie tkankowej z niszczeniem zajętych organów poprzez kumulację żelaza w ich tkance parenchymalnej oraz dobra odpowiedź na leczenie krwioupustami.⁴ Opierając się na tej definicji, wyróżniamy: