Charakterystyczne dla depresji są także zaburzenia rytmu snu i czuwania, najczęściej w postaci znacznego skrócenia i spłycenia snu nocnego i przedwczesnego budzenia się rano lub odwrotnie ze zwiększoną potrzebą snu w nocy i poczuciem senności w ciągu dnia.

Depresji towarzyszy również zmniejszenie bądź utrata apetytu, co skutkuje spadkiem masy ciała. Często z relacji pacjentów wynika, że zmuszają się oni do jedzenia.

Jednym z typowych objawów jest również osłabienie popędu seksualnego. Chorzy skarżą się, że współżycie nie sprawia im przyjemności i nie daje już satysfakcji.

Narastające poczucie beznadziejności i utraty sensu życia może prowadzić do postawy rezygnacyjnej, a także do pojawienia się myśli samobójczych. Może mieć również charakter pragnienia śmierci drogą naturalną i przybrania rezygnacyjnej, obojętnej postawy, aż do myśli o popełnieniu samobójstwa. Tendencje suicydalne związane są z planowaniem zamachu na własne życie wraz z dążeniem do jego realizacji.

W ciężkich epizodach depresji pojawiają się zaburzenia treści myślenia, czyli urojenia. Są to fałszywe przekonania podtrzymywane mimo przedstawiania dowodów na ich nieprawdziwość. Najczęściej to urojenia depresyjne, zgodne z obniżonym nastrojem. Treść urojeń dotyczy często poczucia winy, grzeszności i kary. Pacjent przypisuje sobie dokonanie niestosownych czynów. Jest przeświadczony, że to, co odczuwa, jest karą za poczynania z przeszłości, lub jest przekonany, że inni muszą ponieść za to odpowiednią pokutę.

Innym rodzajem urojeń depresyjnych są urojenia zubożenia, dotyczące przeświadczeń o utracie dorobku. Czasem u osób z depresją można zaobserwować urojenia hipochondryczne związane z kolei z przeświadczeniem o byciu nieuleczalnie chorym. Obserwuje się również urojenia nihilistyczne – katastroficzne przekonania o nieistnieniu, rozpadzie własnej osoby bądź całego świata.

Zgodnie z klasyfikacją ICD-10 w zależności od nasilenia objawów wyróżnia się epizod depresyjny łagodny, umiarkowany i ciężki bez objawów psychotycznych lub z objawami psychotycznymi (tab. 2). Do prawidłowego rozpoznania konieczne jest utrzymywanie się objawów depresji przez co najmniej dwa tygodnie. Zdarza się jednak, że do postawienia diagnozy wystarcza krótszy okres. By tak się stało, objawy muszą mieć nasilony charakter i szybko narastać.

Tabela 2. Kryteria diagnostyczne epizodów depresyjnych wg ICD-10⁵

W epizodzie depresyjnym łagodnym dochodzi do pogorszenia funkcjonowania, ale nie w tak znacznym stopniu, żeby dezorganizowało to ogólne dotychczasowe działanie.

Z kolei w epizodzie umiarkowanym dochodzi już do wyraźnego pogorszenia jakości życia. W epizodzie ciężkim obserwuje się znaczne zaburzenia aktywności dezorganizujące całkowicie życie społeczne, rodzinne, czasem aż do niezaspokojenia elementarnych potrzeb życiowych i niewykonywania podstawowych codziennych czynności.

W klasyfikacji DSM-5 odpowiednikiem epizodu depresyjnego jest tzw. większe zaburzenie depresyjne, którego kryteria rozpoznania przedstawiono w tabeli 3.

Tabela 3. Kryteria rozpoznania większego zaburzenia depresyjnego wg DSM 5⁶

Depresja może przebiegać również w sposób nietypowy, odbiegający od podstawowych kryteriów klasyfikacji. W klasyfikacji ICD-10 nie istnieje pojęcie depresji atypowej. Z kolei klasyfikacja DSM-5 używa określenia depresji z objawami atypowymi. Początek depresji atypowej występuje najczęściej <20 r.ż. Jej przebieg zazwyczaj jest przewlekły, rzadziej epizodyczny. Koniecznym warunkiem rozpoznania tego typu depresji jest charakterystyczna obecność reaktywności nastroju, czyli tendencji do poprawy nastroju w odpowiedzi na zaistnienie przyjemnego bodźca, pozytywnego wydarzenia. Dodatkowo występują tzw. odwrócone reakcje wegetatywne w postaci zwiększonego apetytu, nadmiernej senności w nocy i w ciągu dnia. Jedną z cech depresji atypowej może być również ociężałość kończyn (tzw. paraliż ołowiany) bądź utrzymująca się nadwrażliwość na odrzucenie przez inne osoby, powodująca dezorganizację życia społecznego i zawodowego.⁷

Często do gabinetów lekarzy rodzinnych przychodzą również osoby skarżące się na różnorodne objawy kliniczne, zarówno somatyczne, jak i psychiczne, sugerujące na pierwszy rzut oka rozpoznanie inne niż depresja. Jest to obraz tzw. depresji maskowanej, której często nie towarzyszą charakterystyczne objawy bądź jest ona wstępem do typowego epizodu depresyjnego. Obraz kliniczny depresji nie jest tak klarowny, symptomy depresyjne nie są nasilone, co powoduje trudności w postawieniu właściwej diagnozy.

Objawy depresji mogą się skrywać pod różnymi maskami. Do najczęstszych należą zaburzenia snu jako objaw izolowany, ujawniający się w postaci trudności z zaśnięciem, częstego wybudzania w nocy bądź nadmiernej senności. Depresja może również objawiać się nasilonym lękiem, natrętnymi myślami bądź jadłowstrętem. Do masek behawioralnych zalicza się z kolei zmiany w funkcjonowaniu, skłonność do nadużywania alkoholu, substancji psychoaktywnych czy leków.

Tabela 4. Objawy depresji u dzieci i młodzieży

Lekarze pierwszego kontaktu mają najczęściej styczność z grupą pacjentów z depresją maskowaną, pod postacią masek bólowych (kręgosłupa i głowy) oraz wegetatywnych (m.in. przypominające dławicę piersiową, zaburzenia motoryki przewodu pokarmowego, zaburzenia równowagi, zawroty głowy, świąd skóry). Jeśli badania nie wskazują na przyczynę zgłaszanych dolegliwości i dotychczasowe leczenie nie spowodowało ustąpienia objawów, należy wziąć pod uwagę diagnozę depresji.