Depresja u dzieci i młodzieży

Depresja jest chorobą, która w znacznym stopniu dotyczy dorosłych, zaburzenie to jednak może także występować u dzieci i młodzieży. Wyniki badań wskazują, że u dorosłych z rozpoznaną depresją 25% osób doświadczyło pierwszego epizodu w wieku dziecięcym. Diagnostyka w tej grupie pacjentów opiera się w większości na tych samych kryteriach co w odniesieniu do dorosłych. Inne są jednak wymogi co do ich rozpoznania w czasie.⁸

Symptomy depresji u dzieci i młodzieży (tab. 4) są częściowo podobne do tych u dorosłych. W obrazie klinicznym ma jednak znaczenie wiek dziecka, który istotnie wpływa na pojawiające się u nich objawy. Małe dzieci nie mają jeszcze tak rozwiniętych zdolności, aby w pełni komunikować własne stany emocjonalne. Kilkuletnie dzieci nie rozgraniczają dolegliwości związanych z funkcjonowaniem psychicznym i somatycznym, wówczas najczęściej zgłaszanym problemem jest złe samopoczucie. Wtedy istotne są informacje od opiekunów dotyczące zmiany przyzwyczajeń dziecka oraz sposobu funkcjonowania.

W obrazie klinicznym u dzieci najczęściej dominują drażliwość, wrogość oraz nadmierna wrażliwość na krytykę.⁹ Najczęściej w zachowaniu dziecka pojawiają się zachowania opozycyjno-buntownicze, zniechęcające do kontaktu. Może występować niechęć do wcześniej lubianych aktywności, wycofanie z kontaktów społecznych oraz mniejsze zaangażowanie w życie rodzinne. Częstym objawem jest także zniekształcenie myślenia (myślenie czarno-białe), pojawiające się poczucie lęku oraz myśli rezygnacyjne. Do niespecyficznych objawów zaburzeń depresyjnych u dzieci zalicza się: dolegliwości somatyczne, zaburzenia koncentracji uwagi, problemy z zapamiętywaniem, zaburzenia snu oraz łaknienia, nieukierunkowane pobudzenie psychoruchowe.

Dorastanie, które jest swoistego rodzaju stresem oraz kryzysem życiowym jednostki, może wpływać na pojawiające się zmiany w funkcjonowaniu psychicznym i fizycznym związane z przeżywaniem silnego lęku, impulsywności, labilności, czasem regresji.¹⁰ W okresie adolescencji depresja może przejawiać się samookaleczeniami, myślami i próbami samobójczymi, uzależnieniami oraz zaburzeniami odżywiania (anoreksja, bulimia). Do objawów atypowego zespołu depresyjnego zalicza się znaczny przyrost masy ciała oraz senność nieadekwatną do liczby przesypianych godzin, poczucie ciężkości w kończynach oraz pobudzenie psychomotoryczne. Do rozwoju depresji mogą przyczyniać się także zachowania związane z używaniem substancji psychoaktywnych. Brak diagnostyki oraz leczenia w tym zakresie może prowadzić do samouszkodzeń oraz zaburzeń kontroli impulsów.¹¹

Depresja u osób w wieku podeszłym

Obraz kliniczny depresji u osób w podeszłym wieku przejawia się zwykle w sposób specyficzny. Jest on głównie związany z pojawieniem się w wywiadzie licznych skarg w odniesieniu do funkcjonowania somatycznego, szczególnie dolegliwości bólowych (bóle głowy, okolicy przedsercowej) oraz obniżenia łaknienia. W wieku podeszłym występuje także istotny związek pomiędzy nasileniem zaburzeń depresyjnych a objawami somatycznymi.¹² Osoby >65 r.ż. z objawami depresji zgłaszają dolegliwości związane z drażliwością oraz nerwowość. Rzadziej występuje natomiast zgłaszane często w grupie osób młodszych charakterystyczne obniżenie nastroju. Jednym z częstszych objawów u osób starszych są zaburzenia snu oraz wczesne wybudzanie. Wyraźnie widoczne jest w związku z tym pogorszenie jakości życia.¹³

Kryteria diagnostyczne (tab. 5) obejmują także znaczne poczucie braku energii, zmęczenie niewspółmierne do wykonywanego wysiłku, zahamowanie bądź pobudzenie psychoruchowe, zmniejszenie aktywności oraz utrata wcześniejszych zainteresowań. Zdarzają się także zaburzenia funkcji poznawczych. Niemal zawsze pojawia się poczucie braku sensu oraz bezwartościowości. W diagnostyce istotne jest rozpoznanie, czy stan pacjenta nie jest związany z dużymi zmianami w życiu pacjenta, a pojawiające się objawy z odpowiedzią na trudną sytuację, np. stratę bliskiej osoby. Szczególnym stanem jest wówczas okres żałoby, który odróżnia się ograniczeniem w czasie. Przedłużający się może jednak prowadzić do rozwoju zaburzeń depresyjnych. Badania wskazują, że u 14% ludzi w podeszłym wieku po stracie bliskiej osoby w ciągu dwóch lat rozwinie się depresja.¹⁴

Tabela 5. Objawy depresji u osób w podeszłym wieku

Istotnym aspektem diagnozowania depresji u osób starszych jest także współchorobowość. Przy nie dość czytelnych i niejasnych objawach somatycznych należy brać pod uwagę, że współwystępowanie depresji oraz chorób somatycznych i OUN u osób w wieku podeszłym jest bardzo częste. Wówczas różnicowanie objawów somatycznych od somatyzacyjnych może sprawiać trudności diagnostyczne. Pomocny bywa wtedy wywiad z rodziną urealniający obraz objawów oraz przedstawiający opis osobowości przedchorobowej pacjenta. Pojawienie się zaburzeń depresyjnych często sugerują objawy związane z poczuciem niepokoju, dolegliwościami somatycznymi (ból, zaparcia, zmęczenie), zaburzenia koncentracji lub problemy z pamięcią, dysforia czy anhedonia, które nie ustępują podczas leczenia współtowarzyszących chorób somatycznych.¹⁵

Przy przewlekłych epizodach depresyjnych ważnym aspektem diagnostycznym jest rozróżnienie w kierunku współistniejącego otępienia bądź nierozpoznanego uzależnienia. W przypadku depresji bliscy lub sam chory są w stanie określić okres, w którym zaczęły się dolegliwości. Często wcześniej w życiu pacjenta pojawiały się już epizody depresyjne. Znaczące jest także, iż sam chory dostrzega pojawiające się zaburzenia pamięci i skarży się na nie. Przy otępieniu rozwój choroby ma bardziej podstępny charakter, a chory nie zdaje sobie sprawy z pojawiających się trudności w funkcjonowaniu poznawczym.¹⁶

Diagnostyka depresji

W zaburzeniach psychicznych, w tym w depresji, nie ma możliwości wykonania dodatkowych badań biologicznych potwierdzających jednoznacznie diagnozę. Do oceny obecności i natężenia objawów depresji mogą posłużyć testy bądź kwestionariusze. Jeśli w trakcie wizyty lekarza zaniepokoi stan psychiczny pacjenta, może za pomocą standaryzowanych skal i wywiadu postawić odpowiednią diagnozę. Należy pamiętać, że pacjenci z niezdiagnozowaną depresją często po raz pierwszy pojawiają się u lekarzy podstawowej opieki medycznej, opisując swoje dolegliwości. Obawiają się kontaktu z psychiatrą, odczuwając lęk przed stygmatyzacją wiążącą się z postawieniem diagnozy przez specjalistę w tej dziedzinie. Dlatego tak ważne jest, by zwrócić uwagę na zaistniały problem, nie ignorować skarg pacjenta i jak najszybciej postawić właściwą diagnozę. W ustaleniu rozpoznania wspomagać się można skalą Becka (składającą się z 21 pytań), służącą do samooceny stanu chorego i wskazania osób z grupy ryzyka zachorowania na depresję. Test jest pomocny w postawieniu diagnozy, ale wymaga również potwierdzenia badaniem lekarskim.

Kolejnym powszechnie stosowanym narzędziem oceny i pomiaru nasilenia objawów depresyjnych jest skala depresji Hamiltona. W odróżnieniu od skali Becka test ten wykonuje lekarz na podstawie badania. Istnieje wersja 21-punktowa, ale także skrócona – 17-punktowa. Test ocenia m.in. stopień obniżenia nastroju, poczucia winy, zaburzeń snu, utraty masy ciała i apetytu, lęku, spowolnienia psychoruchowego czy obecności myśli i tendencji samobójczych.

Leczenie epizodu depresyjnego

Dążenie do jak najszybszego, całkowitego ustąpienia objawów i utrzymanie stanu remisji to najważniejsze cele leczenia depresji. Podstawową formą terapii jest leczenie farmakologiczne. Stosowanie leków przeciwdepresyjnych uznano za standardowe postępowanie w leczeniu depresji jednobiegunowej, chociaż coraz częściej spotykaną formą terapii są również oddziaływania psychoterapeutyczne, takie jak wsparcie, doradztwo czy wreszcie terapia poznawczo-behawioralna i psychoterapia interpersonalna.¹⁷ Wybór formy terapii jest podyktowany stanem pacjenta, zalecane jest jednak łączenie farmakoterapii i psychoterapii, szczególnie u osób z depresją lekooporną.¹⁸

W depresji lekkiej należy rozważyć psychoterapię jako leczenie pierwszego rzutu. Taki wybór powinien być podyktowany nie tylko ogólną wiedzą lekarza na temat interwencji psychoterapeutycznych, lecz także preferencjami pacjenta.

W pozostałych epizodach leki mają większą skuteczność. Zaleca się ewentualne łączenie obu form terapii. Trzeba jednak zaznaczyć, że jak do tej pory leczenie farmakologiczne jest najczęściej wybieraną przez specjalistów psychiatrii, jak i lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej formą terapii depresji. Wybór farmakoterapii opiera się na powszechnej dostępności leków oraz większym doświadczeniu i wiedzy posiadanej na temat tego rodzaju terapii.