W SKRÓCIE

Empatia jest cechą przypisywaną osobom odpowiedzialnym za opiekę medyczną i stanowi przedmiot szczególnego zainteresowania zwłaszcza w kontekście leczenia bólu. Artykuł przedstawia różne aspekty bólu i empatii opisane w literaturze. Omawia definicje empatii, badania nad psychofizjologią empatii związanej z cierpieniem fizycznym oraz badania nad rolą empatii w opiece psychologicznej i medycznej. Przedstawione zostały również badania ogólnie związane z empatią, dotyczące umiejętności komunikacyjnych i medycyny zorientowanej na potrzeby pacjenta. Chociaż opracowania te potwierdzają kliniczne znaczenie empatii oraz zachowań personelu medycznego będących jej wyrazem, jak dotąd przeprowadzono niewiele badań oceniających wpływ empatii na leczenie bólu. Pozwalają one jednak wyciągnąć wnioski dotyczące zachowań, które mogą odzwierciedlać empatyczne odczucia personelu medycznego lub je u niego wywoływać i są kluczowe dla skutecznego leczenia bólu.

Wprowadzenie

Empatia od wielu lat znajduje się w centrum zainteresowania psychoterapeutów,¹ a ostatnio zaczęła przyciągać uwagę również innych specjalistów, w związku z czym rozpoczęto badania nad różnymi aspektami tego zagadnienia. Celem kilku z nich była ocena zależności między zachowaniami empatycznymi (np. umiejętności komunikacyjne, medycyna zorientowana na pacjenta) a przebiegiem^2,3 i wynikiem leczenia.⁴ W innych zajęto się badaniem aktywności szlaków nerwowych pobudzanych podczas odczuwania empatii.⁵ Większość tych badań dotyczyła doświadczania empatii w stosunku do osób odczuwających ból. Stwierdzono w nich, że szlaki bodźców nerwowych uaktywniane w trakcie obserwowania osoby odczuwającej ból pokrywają się ze szlakami pobudzanymi podczas rzeczywistego doświadczania bólu.^6,7 W związku z tym postęp w badaniach klinicznych i fizjologicznych skłania do zadania niezmiernie ważnego dla praktyki klinicznej pytania: czy empatia jest konieczna, aby osiągnąć pozytywne efekty leczenia bólu?

Artykuł rozpoczyna omówienie kilku definicji empatii oraz sposobów pomiaru tego zjawiska. Następnie przedstawiono krótki przegląd badań neurofizjologicznych dotyczących empatii i bólu. Trzeba jednak zaznaczyć, że badania te nie dotyczą bezpośrednio praktyki klinicznej. Szeroko omówiono też wpływ empatii na jakość zapewnianej opieki. Artykuł kończy dyskusja nad znaczeniem empatii dla skutecznego leczenia bólu.

Dyskusja

Definicje i sposób pomiaru

Choć większość lekarzy rozumie intuicyjnie, czym jest empatia, nie udało się wypracować zgodnej definicji tego terminu. Główną przyczyną jest spór co do tego, czy ma on charakter poznawczy, afektywny czy behawioralny. Teoria mówiąca o charakterze poznawczym w definicji tego zjawiska kładzie nacisk na zdolność widzenia rzeczywistości oczami drugiej osoby:⁸ „Zdolność stawiania się w sytuacji drugiej osoby i przyjmowania różnych perspektyw”. Koncepcja afektywna podkreśla wyrozumiałość wobec stanu emocjonalnego drugiej osoby:⁹ „(…) emocjonalna reakcja wynikająca ze zrozumienia stanu emocjonalnego lub zdrowotnego drugiej osoby i adekwatna do tego stanu”. W podejściu behawioralnym bierze się pod uwagę umiejętności komunikacyjne:¹⁰ „(…) zdolność przekazania empatycznych odczuć pacjentowi”.

Według najnowszych definicji na empatię składają się zarówno elementy poznawcze, afektywne, jak i zachowanie polegające na uzewnętrznieniu tego uczucia i okazaniu go pacjentowi.¹¹ Jest to definicja rozszerzona, sprzyjająca jednak tendencji do nieuzasadnionego ujmowania pod jednym terminem zbyt wielu pojęć. Niniejszy artykuł opiera się na takiej właśnie definicji, dlatego trzeba pamiętać, że niektóre cechy rozpatrywane tu jako element empatii (np. umiejętności komunikacyjne) nie będą brane pod uwagę w definicji zawężającej to pojęcie.

Istnieje kilka sposobów określania poziomu empatii rozumianej jako trwała cecha przejawiana w mniejszym lub większym stopniu, które stosują pracownicy służby zdrowia.^12,13 Dla lekarzy najprzydatniejsze są dwie metody – Interpersonal Reactivity Index (IRI) oraz Jefferson Scale of Physician Empathy (JSPE). IRI uwzględnia cztery aspekty związane z empatią:¹² umiejętność spojrzenia z perspektywy drugiej osoby, współczucie, umiejętność wyobrażenia sobie cierpienia i osobiste przykre przeżycia. Opracowana na użytek służby zdrowia skala JSPE^13,14 uwzględnia trzy czynniki: umiejętność spojrzenia z perspektywy drugiej osoby, troskliwą opiekę i stawianie się w sytuacji pacjenta. Subskala IRI dotycząca umiejętności przyjmowania punktu widzenia drugiej osoby i współczucia pokrywa się z subskalą JSPE oceniającą umiejętność patrzenia z perspektywy drugiej osoby i troskliwą opiekę. Nie dziwi więc, że ogólna punktacja obu skal jest podobna.¹⁵

Chociaż empatia jest pewną cechą usposobienia, w aspekcie opieki medycznej należy rozpatrywać ją jako obowiązek pracowników służby zdrowia¹⁶ i umiejętność.¹⁷ W związku z tym na wielu uczelniach medycznych wprowadzono do programu nauczania doskonalenie umiejętności związanych z empatią.^18-20 Jednak coraz więcej dowodów wskazuje, że podczas kształcenia medycznego poziom empatii okazywanej pacjentom maleje.¹³

Neurofizjologia empatii

Jak wspomnieliśmy wcześniej, badania neurofizjologiczne nad empatią związaną z bólem zostały zapoczątkowane odkryciem lustrzanych neuronów u sparaliżowanych pacjentów, które wykazywały aktywność porównywalną do tej związanej z rzeczywistym ruchem.²¹ Wyniki te nie tylko miały wpływ na rehabilitację,²² ale też zapoczątkowały badania nad neurofizjologią emocji. Pozwoliło to na opracowanie percepcyjnego modelu emocji, według którego emocje, jakich doświadcza dana osoba, pobudzają paralelne mechanizmy nerwowe u obserwującego. Konsekwencją tego jest odczuwanie empatii w stosunku do stanu emocjonalnego drugiej osoby.⁵

Paradygmat ten z powodzeniem stosowano w badaniach nad percepcją bólu. Podczas obserwowania osoby cierpiącej, u obserwatora zwiększał się miejscowy przepływ krwi w dwóch głównych obszarach – przednim zakręcie obręczy i wyspie. Zależność ta sugeruje, że istnieje empatia dla afektywnych, ale nie sensorycznych aspektów bólu.⁶ Co ciekawe, wykazano, że zgłaszane przez badanych poziomy odczuwania empatii mogą korelować z nasileniem przepływu krwi w wymienionych obszarach. U obserwatorów silniej doświadczających empatii obserwowano większą aktywność neurofizjologiczną.⁷ Aktywność nerwowa warunkowana jest również czynnikami sytuacyjnymi: poziom empatii wzrasta, kiedy obserwuje się osobę, która nie jest nam obojętna.²³ Spostrzeżenia te potwierdzają udział układu nerwowego w procesach empatii.

Empatia w warunkach klinicznych

Psychoterapia

Znaczenie empatii dla skutecznej psychoterapii jest szeroko opisywane w literaturze. W przeprowadzonym kilkanaście lat temu przeglądzie 115 badań wykazano stały związek między poziomem empatii (odbieranej przez pacjentów) a pozytywnymi wynikami leczenia.²⁴ Związek ten, chociaż statystycznie znamienny, uznano za niewielki.²⁵ W ostatnich latach badacze zainteresowali się także empatią i procesami zachodzącymi podczas psychoterapii. Przykładowo psychoterapeuci, w porównaniu ze starannie dobraną grupą kontrolną, nie byli bardziej wrażliwi na przejawy napięcia emocjonalnego i sami mniej się nimi przejmowali.²⁶ W innych badaniach podczas komunikacji, w której terapeuta przejawiał wysoki stopień empatii, obserwowano zgodne wzory aktywności autonomicznej oraz autonomiczną niezgodność podczas relacji mniej empatycznych.²⁷ Chociaż badania te sugerują różnorodny wpływ empatii na procesy związane z psychoterapią, kliniczne znaczenie tych odkryć nie jest do końca wyjaśnione.

Medycyna ogólna

Empatia nie jest warunkiem awansu zawodowego, brakuje na nią również czasu w napiętym grafiku klinik,²⁸ ale według pacjentów i lekarzy stanowi jedną z najważniejszych cech dobrego lekarza. W praktyce opieka medyczna oparta na empatii zwiększa skuteczność terapii.²⁹ Prawdopodobnie wynika to z tego, że lekarze przejawiający empatię uzyskują więcej informacji od pacjentów i mogą liczyć na ich większe zaangażowanie w proces leczenia.³⁰ Pod względem behawioralnym charakterystyka lekarza zdolnego do empatii nie do końca jest znana, jednak uważa się, że ma odzwierciedlenie w dobrej komunikacji lekarza z pacjentem i zapewnianiu mu opieki, która spełniałaby jego potrzeby.

Literatura na temat umiejętności komunikacyjnych w służbie zdrowia jest bogata, ponieważ w szkoleniu klinicznym uważa się je za podstawowe.³¹ Mimo to zdolności komunikacyjne w praktyce mogą okazać się niewystarczające, można bowiem przeoczyć wskazówki, jakich pacjenci udzielają na temat swojego życia prywatnego,² albo skupić się na medycznych lub technicznych aspektach opieki zamiast na kwestiach bardziej osobistych.³² Lekarze, którzy posiedli te umiejętności, mogą jednak uzyskać takie korzyści, jak: większa satysfakcja pacjentów,³³ lepsze stosowanie się przez nich do zaleceń terapeutycznych⁴ i bardziej zadowalające wyniki leczenia.^34,35 Lekarze, którym ich brakuje, są bardziej narażeni na skargi ze strony chorych.³⁶