Wprowadzone na świecie i w Polsce programy szczepień u dzieci od wielu lat skutecznie zapobiegają wielu chorobom zakaźnym. U osób dorosłych coraz częściej stosuje się szczepienia zapobiegające grypie i zakażeniom S. preumoniae. Według danych Center for Disease Control w USA w latach 1989-2003 częstość stosowania szczepionki przeciwko grypie u osób ≥65 r.ż. zwiększyła się z 33% do 70%, a przeciwko S. preumoniae z 15% do 64%.¹

Rycina 1. Liczba zachorowań oraz liczba zgonów z powodu grypy w latach 1975-2007 w Polsce³

Rycina 2. Liczba zachorowań na grypę w Polsce w sezonach 1974/5-2007/8 (wrzesień-sierpień) wg miesięcy³

Tabela 1. Liczba osób zaszczepionych w Polsce przeciwko grypie w 2007 r.⁴⁰

Tabela 2. Liczba osób zaszczepionych w Polsce przeciwko H. influenzae, S. pneumoniae w 2007 r.⁴⁰

Celem prowadzonego w USA narodowego programu Healthy People 2010 jest ograniczenie występowania chorób, którym można zapobiegać, stosując szczepienia. Program obejmuje dzieci i osoby dorosłe. Cele szczegółowe dla osób dorosłych obejmują całkowite wyeliminowanie błonicy, ospy, świnki, różyczki, tężca, zmniejszenie częstości występowania wirusowego zapalenia wątroby typu A i B o co najmniej 75%, a także rutynowe zastosowanie szczepionek przeciwko grypie i S. preumoniae u co najmniej 90% społeczeństwa.² W krajach europejskich przeciwko grypie szczepi się 20% populacji, a wśród osób >65 r.ż. odsetek ten jest znacznie większy. Według danych Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – PZH w okresie od 1 do 15 sierpnia br. zarejestrowano w Polsce 1052 zachorowania i podejrzenia zachorowań na grypę.³ Dane PZH dotyczące częstości występowania grypy w Polsce i zgonów z jej powodu przedstawiono na rycinach 1 i 2. W latach 2004-2005 przeciwko grypie zaszczepiono w Polsce ok. 8% populacji.⁴ W przeprowadzonym w 11 krajach europejskich badaniu oceniającym liczbę osób zaszczepionych przeciwko grypie w sezonach 2006/2007 i 2007/2008 oszacowano, że w Polsce w tym okresie zaszczepiono 9,5% populacji, podczas gdy w Wielkiej Brytanii 28,7%.⁵ Opracowane przez Główny Inspektorat Sanitarny dane dotyczące liczby osób szczepionych w Polsce przeciwko grypie w 2007 r. przedstawia tabela 1. Dane dotyczące liczby osób zaszczepionych w Polsce w 2007 r. przeciwko H. influenzae i S. pneumoniae podano w tabeli 2.

Zasady szczepienia

Omawiając zasady szczepieniach zdrowych osób dorosłych, trzeba uwzględnić wiele czynników. Najważniejsze z nich to: rodzaj szczepionki, bezpieczeństwo, odpowiedzialność osoby podającej szczepionkę, a także właściwe przechowywanie szczepionek.

Większość szczepionek wywołuje czynną, długotrwałą odporność przez powstawanie przeciwciał u osoby szczepionej. Bierne uodpornienie następuje zwykle po podaniu globulin, które wywołują czasową odporność. Celem czynnej immunizacji jest pobudzenie pierwotnej odpowiedzi immunologicznej, czyli indukowanie wzrostu limfocytów B, wytworzenie przeciwciał i aktywacja limfocytów T. Jeśli osoba szczepiona jest następnie narażona na kontakt z bakteriami lub wirusami, przeciwko którym zastosowano szczepionkę, to w wyniku tego kontaktu dochodzi do wtórnej reakcji i zwiększonej proliferacji limfocytów B i powstawania przeciwciał. Wtórna reakcja zapobiega rozwojowi choroby. Niekiedy, aby utrzymać odporność, konieczne jest podanie dawki przypominającej. Szczepionki stosowane do czynnej immunizacji wytwarza się z zabitych bakterii, żywych atenuowanych bakterii lub wirusów, a także z antygenów tych organizmów. Zdrowym dorosłym osobom zaleca się szczepienia przeciwko S. preumoniae, wirusowi grypy, wirusowemu zapaleniu wątroby typu A i B, MMR (odra, świnka, różyczka) i ospie.

Toksoidy stosowane do aktywnej immunizacji są zmodyfikowanymi toksynami bakteryjnymi, które nie wykazują pierwotnych szkodliwych właściwości. Powodują one powstanie przeciwciał przeciwko toksynom. Jeśli osoba zaszczepiona ma następnie kontakt z toksynami bakteryjnymi, to powstałe przeciwciała blokują te toksyny i zapobiegają rozwojowi choroby. W taki sposób powstaje odporność na toksyny tężca i błonicy.

Bierna immunizacja polega na podaniu przeciwciał (wstrzyknięcie domięśniowe immunoglobulin pochodzących z surowicy wielu dawców lub anatoksyny pochodzącej od immunizowanych zwierząt). Bierna immunizacja pozwala na krótkotrwałe zabezpieczenie osób, które miały kontakt ze swoistym patogenem lub dopiero będą na ten kontakt narażone. Najczęściej jest ona stosowana u osób z upośledzoną odpornością, które nie są w stanie same wytworzyć przeciwciał. Ta metoda nie jest zalecana u zdrowych osób dorosłych, które mogą być poddane aktywnej immunizacji i są w stanie wytworzyć przeciwciała.

Działania niepożądane

Szczepionki są zwykle bezpieczne, do najczęstszych działań niepożądanych należą reakcje miejscowe (obrzęk, zaczerwienienie w miejscu wstrzyknięcia), czasami może także wystąpić gorączka, uczucie rozbicia. Przeciwwskazania do szczepienia to uczulenie na którykolwiek ze składników szczepionki (np. białko jaja kurzego) i wystąpienie wcześniej groźnych działań niepożądanych. Przeciwwskazaniem do podania szczepionki MMR jest reakcja anafilaktyczna po podaniu neomycyny lub streptomycyny.

Podawanie żywych szczepionek jest przeciwwskazane u osób z upośledzoną odpornością oraz innych osób pozostających z nimi w bliskim kontakcie (ryzyko namnożenia się wirusa). Szczepionek tych nie powinno się stosować również u kobiet w ciąży, ponieważ może to stanowić ryzyko dla dziecka.⁶ Przeciwwskazaniem do podania szczepionki nie są: obecne lub przebyte choroby przebiegające z niewielką gorączką, przyjmowanie antybiotyków, odczyny miejscowe o łagodnym lub średnim nasileniu lub gorączka <40°C po jakiejkolwiek stosowanej wcześniej szczepionce, alergie (poza związanymi ze szczepieniem), wystąpienie działań niepożądanych szczepionki w wywiadzie rodzinnym.

Należy pamiętać o dokładnym rejestrowaniu w dokumentacji pacjenta rodzaju i dawki podawanej szczepionki, drogi i daty jej podania, daty następnego planowanego szczepienia, danych dotyczących producenta szczepionki i osoby podającej. Konieczne jest także odnotowanie wszystkich działań niepożądanych.

Większość szczepionek dla osób dorosłych jest podawana we wstrzyknięciach domięśniowych lub podskórnych i może być podawana równocześnie z innymi szczepionkami, przy czym powinny one być wówczas wstrzykiwane w różnych miejscach. Nie zaobserwowano, aby skuteczność tak podawanych szczepionek była mniejsza. Nie należy podawać równocześnie żywych szczepionek i immunoglobulin. Żywe szczepionki przeciwko różnym chorobom wirusowym powinny być podawane tego samego dnia lub w odstępie miesięcznym. Zawsze należy zapoznać się z informacjami podanymi przez producenta na dołączonej do szczepionki ulotce, dotyczącymi m.in. metody podania i warunków przechowywania.

Szczepienie przeciwko grypie

Tabela 3. Powikłania grypy

Grypa jest zakaźną chorobą wirusową układu oddechowego, występującą epidemicznie, najczęściej od późnej jesieni do początków wiosny. Duża zmienność genetyczna wirusa grypy powoduje powstawanie epidemii i pandemii grypy. Najcięższe pandemie miały miejsce w latach 1918-1919 oraz w 1957 i 1968 r. Ciężki przebieg choroby i zgony dotyczą najczęściej dzieci <2 r.ż. i osób w podeszłym wieku, a także osób z osłabioną odpornością. Powikłania grypy wymieniono w tabeli 3. Najskuteczniejszą metodą zapobiegania grypie jest coroczne stosowanie szczepienia. Szczepionkę przeciwko grypie można stosować u dzieci >6 m.ż. i wszystkich osób dorosłych.⁷ Zalecenia dotyczące stosowania szczepień przeciwko grypie wydały liczne towarzystwa naukowe, zarówno krajowe, jak i międzynarodowe, a także WHO.^8,9