Podstawową strategią w zmniejszaniu śmiertelności z powodu raka jelita grubego jest działanie zapobiegawcze. Można je podzielić na dwie opcje działania – prewencję pierwotną i wtórną. Pierwsza z nich nakierowana jest na długofalowe działanie mające na celu stosowanie substancji i leków oraz spożywanie odpowiednich produktów, które mogą mieć korzystny wpływ na zmniejszenie ryzyka raka jelita grubego. Jej efekty mogą być widoczne po wielu latach od rozpoczęcia interwencji. Większe znaczenie ma prewencja wtórna oparta na badaniach przesiewowych w kierunku raka jelita grubego, które pozwalają na rozpoznanie i leczenie zmian przednowotworowych oraz wczesnych zmian nowotworowych w grupach osób obciążonych pośrednim i podwyższonym ryzykiem raka jelita grubego. W polskich warunkach obowiązuje program badań przesiewowych z wykorzystaniem kolonoskopii obejmujący osoby w wieku 55-64 lat, którym wysyłane są imienne, jednokrotne zaproszenia na badanie. Należy dążyć do jak najszerszej popularyzacji badań przesiewowych i osiągnięcia jak największej na nie zgłaszalności.

lek. Krzysztof Skoczylas

Wprowadzenie

Rak jelita grubego jest trzecim najczęściej rozpoznawanym nowotworem złośliwym na świecie i czwartą przyczyną śmiertelności z powodu choroby nowotworowej.¹ Odpowiada on za 8% wszystkich zgonów z powodu choroby nowotworowej.² W Polsce w 2013 roku liczba zachorowań na nowotwory złośliwe jelita grubego wyniosła 17 000; w kolejnych latach obserwuje się ciągły wzrost zachorowań.³ W 2015 roku w naszym kraju była to trzecia przyczyna zgonu z powodu złośliwej choroby nowotworowej zarówno w grupie mężczyzn, jak i kobiet.⁴ Zidentyfikowano wiele czynników sprzyjających rozwojowi raka jelita grubego. 3-5% przypadków wiąże się z zaburzeniami genetycznymi prowadzącymi do rozwoju raka, spośród których znane są zdefiniowane mutacje, takie jak w zespole polipowatości gruczolakowatej prowadzące do rozwoju raka w niemal 100% przypadków, inne zespoły polipowatości, zespół Lyncha oraz postaci rodzinnych predyspozycji o nieznanym modelu dziedziczenia, które łącznie stanowią do 20% wszystkich przypadków raka. Inne czynniki ryzyka obejmują nieswoiste choroby zapalne jelit zwiększające ryzyko raka jelita grubego 1,7 do 2,4 raza.⁵

Rak jelita grubego w zdecydowanej większości przypadków jest tak zwanym nowotworem sporadycznym.⁶ Zidentyfikowano wiele czynników ryzyka dla tej postaci nowotworu, do których należy wiek – 90% przypadków raka pojawia się po 50 r.ż.⁷ Inne obejmują takie modyfikowalne czynniki behawioralno-środowiskowe, jak:

• otyłość brzuszna
• nadużywanie alkoholu
• palenie tytoniu
• dieta uboga w błonnik, wapń
• dieta bogata w czerwone i wysoko przetworzone mięso.⁸

Przyjmuje się, że interwencje w zakresie narażenia behawioralno-środowiskowego mogą zmniejszać ryzyko raka jelita grubego w 50% przypadków.⁹

W artykule przedstawiono metody mające na celu spowolnienie niekorzystnego trendu, których skuteczność została potwierdzona w badaniach prospektywnych przeprowadzonych z randomizacją lub wynika z zaleceń towarzystw naukowych.

Prewencja

Dysponujemy dwiema strategiami postępowania prowadzącymi do zmniejszenia zapadalności na raka jelita grubego i śmiertelności z jego powodu. Pierwsza oparta jest na prewencji pierwotnej, zmniejszającej czynniki ryzyka sprzyjające rozwojowi raka jelita grubego. Druga dotyczy prewencji wtórnej w grupach średniego i podwyższonego ryzyka raka jelita grubego i polega na wykrywaniu i usuwaniu zmian przednowotworowych i wczesnych zmian nowotworowych w jelicie grubym.¹⁰

Prewencja pierwotna

Prewencja pierwotna obejmuje populację ogólną o średnim ryzyku zapadalności na raka jelita grubego. Polega na modyfikacji stylu życia, diety bądź chemoprewencji. Jej celem jest ograniczenie skłonności do powstawania gruczolaków, na których podłożu dochodzi do rozwoju raka, oraz samej kancerogenezy. Siła wskazywanych w tym zakresie zaleceń jest jednak ograniczona, ponieważ nie dysponujemy przekonującymi danymi na temat skuteczności zmian stylu życia lub diety w populacji ogólnej. Powodem jest zbyt mała liczba długoterminowych badań dotyczących efektów takiego postępowania lub ich rozbieżne wyniki.¹¹

Dieta

W przypadku zaleceń dietetycznych nie ma danych na temat długości trwania modyfikacji dietetycznych gwarantujących ich skuteczność i optymalizacji dawki stosowanych suplementacji. Dane płynące z badań epidemiologicznych sugerują korzystny wpływ redukcji masy ciała, zwiększenia aktywności fizycznej, podwyższenia ilości błonnika w diecie, zmniejszenia ilości spożywanego czerwonego lub wysoko przetworzonego mięsa oraz ograniczenia ekspozycji na alkohol etylowy.¹² Zalecenia dietetyczne podsumowano w tabeli 1.

Tabela 1. Wpływ składników pokarmowych, witamin i mikroelementów na zmniejszenie ryzyka raka jelita grubego

Wapń

Dane płynące z licznych badań wskazują na zwiększone ryzyko rozwoju raka jelita grubego oraz zmian o typie gruczolaków, na podłożu których dochodzi do rozwoju raka, u osób, których dzienna podaż wapnia wynosi poniżej 700-1000 mg.^13,14 Mechanizm ochronnego działania wapnia opiera się na wiązaniu prokancerogennych wolnych kwasów tłuszczowych i soli żółci oraz hamowaniu proliferacji komórkowej i nasilaniu apoptozy.¹⁵ Efekt ten widoczny jest szczególnie w przypadku guzów położonych po lewej stronie okrężnicy i odbytnicy.¹⁶

Witamina D